Lassus

Roland werd geboren in en groeide op in Bergen. Zijn achternaam ‘de Lassus’ verwijst naar weinig verhevens: ‘de là sus’, de mensen van daarginds. Zijn ouders behoorden allicht tot de lagere middenklasse. Lassus vertelde later aan Quickelberg dat hij al vanaf zijn zevende muziekles kreeg. Waarschijnlijk genoot hij een opleiding als koorknaap in een internaatschool. Dat kan erop wijzen dat zijn ouders zich ervan bewust waren dat ze het muzikale talent en de engelachtige stem van hun zoon te gelde konden maken. Knapen met zuivere stembanden waren in die dagen immers een gegeerd goed. Er zijn zelfs heel wat verhalen bekend over broodheren die knapen lieten ontvoeren om zo op een goedkope manier hun hofkapellen te bevolken. Of dat ook met Lassus gebeurde is niet helemaal duidelijk – al zei hij zelf tegen Quickelberg van wel.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

Ferrante Gonzaga, vorst van Mantua en als veldheer in dienst van Karel V, zou uiteindelijk de jonge Lassus uit de koorschool plukken en in dienst nemen. Niet ouder dan veertien was Lassus toen. Gonzaga nam hem mee naar Mantua, naar Palermo en later naar Milaan, waar Gonzaga als bevelhebber van het keizerlijk regiment was aangesteld. Lassus bleef ongeveer drie jaar bij hem en leerde dankzij hem de madrigaalkunst kennen. In die madrigalen werden de liefde en het leven bezongen op poëtische Italiaanse teksten. Lassus was er erg van onder de indruk. In Milaan ontmoette hij Hoste da Reggio, gran capitano in het leger, maar in zijn vrije tijd componist van kunstige madrigalen. Hij leerde de jonge Lassus de kneepjes van de kunst.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

Van daaruit trok de ondernemende knaap, waarschijnlijk op voorspraak van Ferrante, naar Napels. Lassus was toen nog maar net achttien jaar oud, maar leek zich met de hulp van enkele notoire edellieden prima te redden. Zijn gastheer Giovanni Battista d’Azzia, de markies della Terza, nam hem mee naar de Academia dei Sereni: een kring van vurige liefhebbers van de hedendaagse dichtkunst. Lassus zoog het allemaal gretig op. In Napels leerde hij naast hooggestemde poëzie ook de typische villanesca’s kennen, eenvoudige boerenliederen vol humor. De liederen fascineerden Lassus. Waarschijnlijk begon Lassus in Napels voor het eerst echt zelf te componeren: niet toevallig villanesca’s, een genre dat hem veel plezier verschafte en waarnaar hij later nog zou terugkeren.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

Lassus’ nieuwsgierigheid dreef hem steeds verder. Deze keer ging de reis naar Rome. Hij verbleef er opnieuw een tijd in het huishouden van een edelman. In Rome laafde Lassus de oren niet langer aan volkse schertsliederen, maar aan hooggestemde missen en motetten. Niet veel later werd hij aangesteld als kapelmeester van de prestigieuze kerk Sint-Jan van Lateranen. Dat hij zo’n positie kon vastkrijgen, toont aan dat hij, ondanks zijn jonge leeftijd en met nog geen enkele muziekpublicatie op de teller, toch al een behoorlijke reputatie had opgebouwd. Maar lang bleef Lassus niet in Rome. Een jaar later zakte hij naar zijn thuisbasis Bergen af om afscheid te nemen van zijn zieke ouders. Hij kwam jammer genoeg te laat: bij aankomst bleken ze allebei gestorven – zo vertelde Lassus later aan Quickelberg.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

Lassus zou niet meer naar Rome terugkeren. Hij bleef in de Lage Landen hangen en sloot vriendschap met heel wat belangrijke figuren waarvan hij hoopte dat ze hem op een dag aan een prestigieuze positie zouden kunnen helpen. Onder die nieuwe vrienden bevond zich ook Tylman Susato, de Antwerpse muziekdrukker. In 1555 printte Susato het eerste opus van Lassus en daarin was Lassus’ eigen vingerafdruk meteen duidelijk herkenbaar. Lassus zou zich zijn hele carrière lang niet beperken tot één genre, één taal of één stijl. Hij plaatste ze gewoon allemaal naast elkaar. En dus vond je in zijn eerste publicatie Italiaanse madrigalen naast Napolitaanse villanesca’s, Franse chansons die de liefde bezongen naast plechtige, religieuze motetten. De bundel was bijzonder populair en werd meerdere malen herdrukt.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

Lassus zocht een nieuwe werkgever en mikte daarbij hoog. Via Antoine Perrenot de Granvelle, de secretaris van niemand minder dan Karel V, probeerde hij in de gratie van de Habsburgse keizer te komen. Hij droeg een bundel met motetten op aan Granvelle. In de bundel liet hij twee motetten opnemen die specifiek aan keizer Karel waren gericht. Maar Lassus’ pijlen misten doel. Aan het begin van het jaar 1557 dook hij in München op als tenorzanger aan de kapel van hertog Albrecht V van Beieren. Niet meteen een promotie voor de ambitieuze Lassus, zo leek het. Het zou nog zeker zes jaar duren voor hij tot kapelmeester zou kunnen opklimmen. Maar dat de hertog hem hoog inschatte, was van in het begin duidelijk. Lassus kreeg meer loon dan de eigenlijke kapelmeester!
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

De eerste jaren was Lassus niet zo gelukkig in München, maar dat veranderde geleidelijk aan en uiteindelijk zou Lassus tot aan zijn dood in München blijven. Hij trouwde er, kreeg kinderen en raakte steeds meer aan zijn leven in München verknocht. Zozeer zelfs dat aanbiedingen uit het buitenland hem steeds minder interesseerden. Als kapelmeester stond hij in voor de ochtenddiensten, waarvoor hij met de regelmaat van de klok een meerstemmige mis afleverde. Voor de vespers, de avondlijke gebedsdiensten, schreef hij een heleboel magnificats. Daarnaast componeerde hij motetten voor belangrijke gelegenheden, tafelmuziek voor banketten en muziek voor de vele jachtpartijen van Albrecht V en zijn gezellen. Ook de opleiding van de koorknapen viel onder Lassus’ verantwoordelijkheid.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

De uitvinding van de muziekdrukkunst betekende een ware revolutie in het muzikale leven – net zoals de boekdrukkunst dat voor het intellectuele leven was. Ottaviano Petrucci boekte in Venetië omstreeks 1501 de eerste successen met de nieuwe techniek. Maar omslachtig was het wel. Elk vel papier moest drie keer door de drukpersen: een keer voor de notenbalken, een keer voor de noten zelf en dan nog een keer voor de tekst. De Antwerpse drukker Pierre Attaignant zorgde rond 1528 voor een volgende doorbraak. Notenbalk, noot en tekst kwamen samen op eenzelfde gegoten teken terecht. Wanneer men al die tekens in de juiste volgorde naast elkaar plaatste, kon men een hele pagina in een keer drukken. Het zag er minder keurig uit, maar het was stukken goedkoper en zorgde ervoor dat de muziekdruk een interessante commerciële onderneming werd.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

Maar wat bedoelt men dan precies wanneer men het over die polyfone – meerstemmige – stijl heeft? Tot in de 9e eeuw bestond er helemaal geen meerstemmigheid. Muziek bestond uit slechts een melodie. Soms met versieringen, soms met een langgerekte bastoon als begeleiding, maar nooit meer dan dat. In de 9e eeuw ontstonden de eerste experimenten met meerstemmigheid, beginnend met twee onafhankelijke stemmen die elk hun eigen gang gingen. In de 12e en 13e eeuw breidde het aantal stemmen uit tot drie en vier. De verschillende stemmen leken volledig onafhankelijk van elkaar te bewegen in een druk en mathematisch raderwerk. Pas in de renaissance kwam dat complexe raderwerk tot rust en kregen we de uitgebalanceerde polyfonie te horen van grootmeesters als Desprez of Palestrina. Horizontale lijnen en verticale samenklanken vonden in hun werk een nieuw evenwicht.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link            

De Psalmi poenitentiales, ofwel de Boetepsalmen zijn een set van zeven teksten uit het Bijbelse psalmboek. Gevoelens van ontreddering en ellende verbinden de psalmen, met daaraan gekoppeld telkens een besef van schuld en een brandend verlangen om boete te doen. Zeker het Miserere (psalm 50) is vandaag nog steeds een bekende tekst. Tijdens de middeleeuwen werd het dagelijks reciteren van de boetepsalmen een courante religieuze praktijk, vooral in de vastenperiode voor Pasen. Men nam aan dat Koning David de psalmen zelf had geschreven voor zijn eigen boetedoening. Dat het om precies deze zeven psalmen gaat, is waarschijnlijk eerder toevallig. Er zijn immers nog heel wat andere psalmen die hetzelfde thema bespelen. Maar de voorliefde voor het getal zeven, als getal van de volmaaktheid, heeft ongetwijfeld wel een rol gespeeld.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

Blijft de vraag hoe Lassus dat huwelijk tussen taal en muziek precies voor elkaar kreeg. Om te beginnen luisterde hij goed naar het ritme van de woorden die hij op muziek wilde zetten. Dat ritme vertaalde hij bijna letterlijk naar de lengte van zijn noten: een beklemtoonde lettergreep kreeg een lange noot toegewezen, een onbeklemtoonde lettergreep een korte noot. Daardoor vloeit Lassus’ muziek net zoals ook de taal vloeit. Ook komma’s en punten kregen een plek in Lassus’ partituur: daar houdt de muziek telkens even stil. Maar Lassus ging daarnaast ook op zoek naar de inhoudelijke hartenklop van de tekst. Telkens wanneer de tekst van richting verandert, bijvoorbeeld van spijt naar woede, of van wanhoop naar hoop, dan kantelt de sfeer van Lassus’ muziek ogenblikkelijk mee.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

Lassus slaagde er bovendien in om met zijn componistenpen soms haast letterlijk de tekst uit tekenen. In de eerste van de zeven Boetepsalmen valt de melodie bijvoorbeeld helemaal stil op de woorden ‘Miserere mei, Domine’ (Wees mij genadig, o God). De bovenste stem herhaalt wel negen keer dezelfde noot alsof ze wil benadrukken hoe leeg het bestaan van de zondaar is zonder de genade van god. Wat verderop in dezelfde psalm schildert Lassus de dood als een gestadig dalende lijn op de woorden ‘Quoniam non est in morte’. De hel krijgt op de woorden ‘et inferno’ een nijdige, dalende sprong toebedeeld die in alle stemmen wordt herhaald. Wanneer de woorden ‘valde velociter’ (zeer snel) vallen in het tiende vers van diezelfde psalm, barsten alle stemmen plots in snelle, wispelturige noten uit.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link

De teksten van de boetepsalmen zijn behoorlijk lijvig en misschien ook wel een tikkeltje langdradig. Lassus ving dit op door van elk vers een nieuw muzikaal verhaal te maken, voor telkens een ander arsenaal van stemmen. Zo gaat de eerste psalm vijfstemmig van start, om na het tweede vers over te schakelen naar een intieme, driestemmige bezetting met enkel de hoogste stemmen. Daarna, bij het vierde vers, groeit de groep opnieuw naar vier stemmen en deze keer krijgen de lage stemmen het woord. Bij het achtste vers dunt de muziek zelfs uit tot een eenvoudig duet tussen de twee laagste mannenstemmen. Zo creëerde Lassus een eindeloze variatie aan klanken en sferen. Elke psalm eindigt met de doxologie: ‘Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto …’. Door op dat moment telkens een zesde stem toe te voegen, gaf Lassus elke psalm zijn eigen uitroepteken mee.
Hoort u niets?
Bekijk het via deze link