Ontdek het verhaal

Het muzikale verhaal van Claude Debussy (1862-1918) begint in een gevangenkamp, in Satory vlak boven Versailles. In 1871 was Debussy’s vader Manuel-Achille daar opgesloten omdat hij aan de revolutionaire Commune van Parijs had deelgenomen. In de gevangenis moet hij bevriend geraakt zijn met componist Charles de Sivry, want al gauw mocht de jonge Debussy op pianoles bij Sivry’s flamboyante moeder en zelfuitgeroepen Chopin-discipel Antoinette Mauté. Debussy was toen negen jaar. Als koorjongen en tijdens theaterbezoekjes met het gezin in Parijs was hij al met muziek in contact gekomen. Bij zijn burgerlijke tante in Cannes had hij ook even wat pianolessen mogen volgen. Echt veel formele muzikale bagage was dat niet, maar toch kreeg Madame Mauté de tienjarige Debussy op een jaar klaargestoomd voor een plekje op het Parijse conservatorium.

Met een anarchistische ex-soldaat die voortdurend van werk wisselde als vader en een schoolopleiding bij zijn liefkozende, maar niet erg gecultiveerde moeder, was Debussy allesbehalve een doorsneestudent aan het Conservatoire. De stuntelige, verlegen tiener verkoos er doorgaans het gezelschap van boeken boven de deftige leefwereld van zijn medestudenten. Debussy’s bescheiden afkomst was misschien net een zege. Tijdens zijn lange conservatoriumcarrière, eerst als pianostudent en vanaf 1880 in de compositieklas van Ernest Guiraud, stelde Debussy alle versteende academische muziekregels die hem aangeleerd werden in vraag. Anders dan zijn medestudenten, had Debussy de grammatica van de klassieke muziek nooit als moedertaal leren spreken en later zou hij die taal met zijn kleurrijke, delicaat onorthodoxe harmonieën op zijn kop zetten.

Ondanks zijn rebelse trekjes klom Debussy op in het academische kunstsysteem van Frankrijk. In 1884 won hij de Prix de Rome, de officiële lanceringsweg voor jonge kunstenaars in die tijd. Met die prijs haalde je een inkomen binnen en een studiereis naar de Villa Medici in Rome om je in de bakermat van de klassieke kunst verder te vervolmaken. Maar voor Debussy wakkerde Rome eerder een hartgrondige hekel aan het establishment aan. Hij werkte er nukkig aan opdrachtwerken: symfonische odes en suites, waarvan hij klaagde dat ze te stijfjes de logische harmonische modellen volgden waar het Conservatoire zo dol op was. Intussen raakte hij in de kerken van Rome wel verliefd op de ‘pure en eenvoudige’ stemmenweefsels van de 16e-eeuwse kerkmuziek van Palestrina en Lassus. Het werd het begin van Debussy’s lange zoektocht naar nieuwe manieren om zich in muziek uit te drukken.

De meanderende fluitmelodie en vloeibare samenklanken van Prélude à l'après-midi d'un faune doen een lichte aardbeving door de traditie van de Westerse kunstmuziek gaan. Maar dat werd na de première in 1894 amper opgemerkt. Wat toen voor meer ophef zorgde, was Debussy’s liefdesleven. Al een poos deelde hij een gammele zolderkamer met zijn vriendin Gaby Dupont. Zij kwam uit de Parijse demi-monde en de enkele vooraanstaande vrienden die Debussy intussen had, moesten niets van haar weten. Uit het niets verloofde hij zich voor een maandje met Thérèse Roger, een zangeres waar die vrienden het beter mee konden vinden. Wat later dreef een andere affaire Gaby tot een zelfmoordpoging. Maar ze bleef bij hem en verdroeg zijn obsessie met zijn muziek, die steevast elke vrouw naar de achtergrond verbande en zich nu op een nieuw project had gefixeerd: de opera Pelléas et Mélisande.

‘Pelléas en Mélisande zijn momenteel mijn enige vrienden,’ zei Debussy in 1895, terwijl hij de laatste scènes van Maurice Maeterlincks liefdesverhaal op muziek zette voor zijn opera. ‘Eigenlijk is een stuk afwerken ook een beetje als de dood van iemand waar je van houdt, niet?’ Maar Debussy was nog lang niet van zijn vrienden af. Het duurde zo’n zes jaar voor hij een podium voor zijn opera vond. Wel vond hij iemand nieuw om van te houden. In 1899 trouwde hij met Lilly ‘Lilo’ Texier, een knap model. Debussy kon zich net een bezoekje aan de zoo als huwelijksreis veroorloven. Op zijn werktafel lagen schetsen voor grootse plannen – een volgende opera, een ballet, een toneelstuk – maar op zijn Nocturnes voor orkest na, kreeg hij alleen liederen en pianominiaturen af. Dat was typisch Debussy: altijd droomde hij van meer dan zijn compromisloze precisiedrang hem toeliet af te werken.

Het wachten op Pelléas loonde. In 1901 gaf de Opéra-Comique groen licht voor de opera. Er volgden hectische voorbereidingen en geruzie met Maeterlinck, die in de krant schreef dat de opera een ‘klinkende flop’ zou worden. Maar hij had het stevig mis: de première in 1902 katapulteerde Debussy naar het middelpunt van de muziekwereld. Eigenlijk werd de rebelse Debussy, inmiddels veertig, in de jaren die volgden zelf deel van het establishment. Hij kreeg toegewijde fans en navolgers, werd tot ridder geslagen en mocht zich bij het gevestigde groepje componisten rond de uitgever Jacques Durand rekenen. Een tijdlang schreef hij ook muziekkritieken, waarin hij tirades afvuurde over de nutteloosheid van de symfonie en alsmaar vaker over de nefaste Duitse invloed op de Franse muziek gromde.

Met zijn volgende grote première liet Debussy in 1905 zien dat hij nog steeds de conventie hatende rebel van vroeger was. De lucide orkestlijnen van zijn nieuwe La mer, leken volgens zijn fans in niets op de mysterieuze klankennevel van Pelléas et Mélisande. Tijdens het componeren van La mer had Debussy bovendien weer wat vrienden verloren. De oorzaak was opnieuw zijn liefdesleven. Ergens in 1903 ontmoette hij Emma Bardac, de Joodse vrouw van een rijke bankier en moeder van twee. Ze verschilde met haar intellectuele en muzikale interesses erg van de knappe maar niet erg belezen Lilly. In de zomer van 1904 dook Debussy met Emma onder in Jersey. Het drama dat volgde, waaronder een zelfmoordpoging van Lilly, werd een publiek schandaal. Debussy zou achter Emma’s geld aan zijn. Anderen stelden zich ronduit antisemitisch tegenover Emma op.

Toen de oorlog in de zomer van 1914 uitbrak, voelde Debussy zich beroerd. Hij liet zich in de aanloop ernaartoe vaak strijdlustig anti-Duits uit en voelde zich klein omdat hij wegens gebrek aan ‘sangfroid en een militaire geest’, zoals hij zelf zei, niet zou kunnen meevechten. Erger nog: hij kreeg amper iets op papier. Een verblijf aan zee de volgende zomer maakte een einde aan de muzikale droogte. Debussy dook in het meerdelig pianowerk En blanc et noir, schreef zijn Etudes voor piano en plande een zesdelige reeks sonates voor allerlei instrumenten, waarvan hij dat jaar twee sonates afwerkte. Het zijn allemaal werken waarin de klassieke traditie, die Debussy als jongeling had afgezworen, op een of andere manier terugkeert. Het was alsof hij wilde tonen wat voor moois hij ook daarmee kon maken.

In het jaar dat zijn creatieve energie terugkeerde, barstte de kanker uit die Debussy al jaren teisterde. Hij onderging een reeks pijnlijke behandelingen, maar de pijn, lusteloosheid en geldzorgen werden zo groot dat hij in 1916 overwoog zelfmoord te plegen. Zijn onstilbare componeerdrang redde hem. Debussy wilde nog één opera afwerken, op een tekst van Edgar Allan Poe waar hij al jaren mee worstelde. Het bleek zijn laatste misvatting. In 1917 werkte hij wel nog een vioolsonate af en hij bleef zelfs toen hij zwaar ziek aan zijn bed gekluisterd was, plannen smeden. Op 25 maart 1918 stierf Debussy. ‘Papa is dood! Die drie woorden, ik begrijp ze niet, of misschien begrijp ik ze te goed’, schreef de twaalfjarige Chouchou terwijl rouwende muzikanten hun huis binnenstroomden. Anderhalf jaar later stierf ook zij.

De ‘imbecielen’ die Debussy in 1887 voor het eerst een impressionist noemden, waren zijn academische beoordelaars van de Villa Medici in Rome. Zij vonden dat hij zich moest hoeden voor het impressionisme, dat ze ‘een van de gevaarlijkste vijanden van de waarheid in kunst’ vonden. We kunnen het ons vandaag misschien niet goed meer inbeelden – zo gewoon zijn we de Monet-reproducties in hotelkamers – maar de eerste impressionistische tentoonstelling van 1874 was choquerend. Weg waren het perspectief en de egale kleuren die zoals in de echte wereld binnen de lijnen bleven. Plots werd duidelijk hoe vlak een schilderdoek is en hoe tastbaar en sensueel verfstrepen kunnen zijn. Weg waren de regels, de ‘waarheden’ van de kunstacademies. Debussy deed hetzelfde voor de muziek.

In 1909 merkte Debussy tegen zijn biograaf Louis Laloy op dat hij meer had geleerd van dichters en schilders dan van muzikanten. Die artiesten waren eigenlijk niet zozeer impressionisten, maar vooral symbolisten. Vanaf 1885 zworf de Franse symbolistische beweging met de fabelachtige doeken van schilders als Odilon Redon en de teksten van Stéphane Mallarmé of Maurice Maeterlinck door de kunstwereld. Realisme, intellectualisme, conventionele vormen, nadrukkelijke retoriek: de lijst met zaken waar symbolisten een afkeer van hadden, was lang. Wat hen wel aantrok, was het ongrijpbare en het mystieke. Sommigen verzamelden zich zelfs in esoterische culten. Maar waar het op neerkwam, was dat kunst aan de mysterieuze essentie moest raken die onder de zintuigelijke fenomenen schemerde. Je kon erop alluderen, er sensueel omheen kronkelen, maar nooit kon je die essentie zomaar poneren.

Rond 1900, de periode waarin Debussy’s opera in première ging, was de politieke en culturele wereld van Frankrijk sterk gepolariseerd. Vlak voor de eeuwwisseling was de Joodse legerkapitein Alfred Dreyfus onterecht voor landverraad veroordeeld en de affaire had de publieke opinie van het land sterk verdeeld in linkse en rechtse liga’s. De inzet van de polemiek was veel groter dan Dreyfus’ veroordeling: de rol van de staat en de democratie in de Franse republiek werd betwist. In zo’n klimaat, waar nationalistische gevoelens net als elders in Europa hard woedden, lekte de twistzucht ook naar de wereld van de muziek. Rond belangrijke componisten vormden zich fanatieke volgelingen en critici, die zich als ideologen voor die componisten opwierpen. Zulke groepen voerden ware stijloorlogen waarin ze volhielden dat alleen hun stijl de juiste en ook de enige ‘werkelijk Franse’ was.

Toen Debussy in de zomer van 1903 aan La mer begon, was de zee ver weg. Hij leek nog gelukkig getrouwd met Lilly en verbleef in het huisje van zijn schoonouders op het platteland van Bourgondië. In een brief aan zijn uitgever kondigde hij aan dat hij aan La mer was begonnen. ‘Waarop je zult antwoorden dat de Atlantische zee niet bepaald tegen de heuvels van Bourgondië klotst’, schreef hij grappend. ‘Maar ik heb oneindig veel herinneringen en die hebben volgens mij veel meer waarde dan welke realiteit dan ook. Hoe charmerend die ook kan zijn, vaak weegt ze te zwaar op de verbeelding.’ Inspiratie genoeg, verzekerde Debussy zijn uitgever. Maar het duurde uiteindelijk tot laat in 1905 voor La mer eindelijk afraakte. Ook daarna herwerkte Debussy zijn partituur, waarvan in 1909 een tweede versie verscheen.

Wat wel op Debussy’s verbeelding gewogen moet hebben, is het liefdesdrama dat zich in de loop van het compositieproces van La mer afspeelde. ‘Voor la petit mienne, wiens ogen lachen in de schaduw,’ staat er half uitgewist op een van de manuscripten. Het is een liefdesverklaring aan Emma, de vrouw waarvoor Debussy Lilly in 1904 verliet. Dat jaar, na Lilly’s zelfmoordpoging, raakte Debussy verwikkeld in een dure scheidingszaak en een publieke roddelstorm. Debussy krabbelde de vernederingen neer in zijn dagboek, tussen schetsen voor La mer. ‘Ik voel nostalgie voor de Claude Debussy die zo enthousiast aan Pelléas schreef,’ schreef hij aan een vriend. Toen hij in 1905 met Emma aan de Engelse kust in Eastbourne was, keerde het enthousiasme terug om La mer eindelijk af te werken. In het werk hoor je, wellicht niet toevallig, een paar van Debussy’s woedendste muziekideeën.

De muzikale wereld keek gespannen uit naar de première van La mer, benieuwd naar wat de componist van Pelléas et Mélisande nog achter de hand had. Verschillende dirigenten boden zich voor de première aan, maar de eer ging uiteindelijk naar Camille Chevillard. Debussy had een paar jaar eerder na een Beethovenconcert van die stuurse dirigent ‘een bijna unieke gave voor het orkest’ in hem herkend. Maar dat begrip bleek alleen bij de klassieken te werken, want met de delicate texturen van La mer wisten zijn robuuste dirigentenhanden niets aan te vangen. Nu noemde Debussy hem een ‘wildebeestentemmer.’ Het was ook niet allemaal Chevillards schuld. La mer bleek zo moeilijk te spelen dat een andere dirigent in 1908 eiste dat Debussy het werk zelf maar dirigeerde. Toen werd het werk een succes, maar bij de première onder Chevillard reageerde het publiek koud.

De zwakke uitvoering en Debussy’s publieke liefdesschandaal waren zeker oorzaken voor de lauwe ontvangst van La mer. Maar er was meer aan de hand. Debussy zette met La mer namelijk zowel zijn tegenstanders als zijn volgelingen een hak. Hij gaf aan het werk de ondertitel ‘drie symfonische schetsen’ mee en verwerkte er een paar typische vormkenmerken van de symfonie in. Zo kon Debussy aan zijn tegenstanders, die zijn muziek vormeloos en decadent vonden, laten zien hoe hij hun geliefde symfonie, het toppunt van rigoureuze vormarchitectuur, naar zijn eigen, excentrieke hand zette. Aan de Debussysten die zo van zijn sensuele, impressionistische en ‘anti-symfonische’ toon hielden, bewees hij dan weer dat hij niet in een keurslijf geduwd kon worden. En zo was uiteindelijk niemand tevreden.

‘Ik hoor, zie en voel de zee niet,’ schreef muziekjournalist Pierre Lalo na de première. Het was een reactie die in Debussy’s tijd vaak terugkeerde. Evengoed vonden critici dat het werk samenhang miste: er klonk ‘nooit eens een vormgedachte of richting,’ sneerden ze. In feite is La mer net een ingenieus vormenspel. In het eerste deel plant Debussy een paar motiefjes die hij later in de finale weer herneemt, net zoals zijn zogenaamde tegenpool d’Indy het in zijn symfonieën zou doen. Het tweede deel is energiek als een scherzo en eindigen doet La mer luid en statig, zoals het een ware symfonie betaamt. Maar binnen die symfonische contouren, zoekt Debussy de vrijheid op. Motiefjes vloeien er in elkaar over en rollen waar ze zelf heen willen – een beetje zoals de golven zelf.