Dowland

Omdat in 1591 Johns zoon Robert werd geboren, mogen we veronderstellen dat Dowland voor 1591 was getrouwd. We weten niet met wie, we kennen haar naam niet. Ergens schrijft John Dowland over zijn ‘kinderen’ — er was dus niet alleen Robert. We weten dat mevrouw Dowland in Londen bleef wanneer meneer in het buitenland was. Veel gezinsleven zal er niet zijn geweest. Soms behartigde mevrouw Dowland de zakelijke belangen van haar man (zoals de verkoop van The Second Booke of Songs or Ayres), en van een landgraaf kreeg ze eens een dure ring toegestuurd. Na 1601 wordt ze nergens meer vernoemd. Het gezin woonde in Fetter Lane, in de buurt van Fleet Street. Dat Dowland zich in hogere kringen bewoog, blijkt uit het feit dat de graaf van Leicester, Sir Robert Sidney, doopvader was van zoon Robert.

Katholiek zijn in het Engeland van Elizabeth I, dat was letterlijk op leven en dood. Naar schatting één procent van de Engelse bevolking was het toch, en daar waren best wel wat bekende figuren bij. Dowland was er een van. In 1595 had hij in een lange brief aan Sir Robert Cecil toegegeven in Frankrijk katholiek te zijn geworden. Maar hij slaagde erin om netjes onder de radar te blijven, misschien omdat hij zich nauwelijks met religieuze muziek inliet — of misschien gewoon omdat hij de kunst verstond om rond geloofskwesties low profile te blijven. Hij schreef dat hij in Engeland nooit een (katholieke) mis bijwoonde (‘I never heard any mass in England’), en dat hij zelfs geen Latijn verstond (‘On my soul I understande it not’) …

Hoe zag Dowlands tijd er uit? Wat we als clichés uit onder meer films over Elizabeth I in het hoofd hebben, zou best kunnen kloppen: het was een tijd van verfijning en brutaliteit, cultuur en barbarij, rijkdom en armoede. Voor iemand als Dowland was dat een artistiek vruchtbare bodem. De dualiteiten van het harde leven in de Engelse renaissance klinken door in zijn muziek. Enerzijds het subtiele spelen met taal en muziek, anderzijds de confrontatie met verdriet, melancholie, de dood. Na de Elizabethaanse tijd kwam de tijd van James (Jacobus I). De tweespalt tussen intelligentie en dwaasheid komt in deze man flagrant naar voor: onder de bescherming van de intellectuele James werd in 1611 een eeuwenlang dominante bijbelvertaling gepubliceerd, terwijl James ook verbijsterende opinies had over zwarte magie, en over heksen — die onder zijn bewind hardnekkig vervolgd werden.

Hoe wreed en hardvochtig Elizabeth I ook is geweest, ze was een ‘patron of music’. Volgens tijdgenoten was de koningin niet slecht en niet schitterend als het over zingen of dansen ging, of over het bespelen van instrumenten: ‘… in matters of recreation, as singing, dancing and playing upon instruments, (...) not ignorant nor excellent’. Ze had uiteraard een prinselijke opvoeding genoten, en ze kreeg in die context ongetwijfeld ook muziekles. Over haar zingen is verder niets bekend, maar tijdgenoten beschrijven haar tot op hoge leeftijd dansend (‘to be seen in her old age dancing three or four gaillards’) en spelend op instrumenten (‘after dinner ... I might hear the Queen play on the Virginals ... hearing her play excellently well’). Aan het eind van Elisabeths lange leven, toen ze op haar sterfbed lag, zou ze gevraagd hebben dat er muziek gemaakt werd, opdat de gruwel van de dood verzacht kon worden: ‘… so that, she said, she might die as gaily as she had lived, and that the horrors of death might be lessened; she heard the music tranquilly until her last breath.’

The man that hath no music in himself,
Nor is not mov’d with concort sweet sounds,
Is fit for treasons, strategems, and spoils;
The motions of his spirit are dull as night;
And his affections dark as Erebus;
Let no such man be trusted.
(Shakespeare, The Merchant of Venice)

De mens die geen muziek draagt in zijn hart,
Zich niet door zoete klanken laat beroeren,
Is tot verraad, boosheid en roof in staat,
Zijn geest is even donker als de nacht
En zijn gemoed zo zwart als de onderwereld.
Vertrouw zo’n man niet.
(Shakespeare, De Koopman van Venetië; vertaling Willy Courteaux)

De Elizabethaanse en Jacobijnse tijd was een gouden tijd. Er was economische welvaart en de staat bleef relatief stabiel. Je zou denken dat iedereen tevreden was. Maar de kunst, de poëzie en de muziek was van melancholie doordrongen. Robert Burton zegt er in Anatomy of Melancholy (1621) dit over: ‘je kan alle miserie, ontevredenheid en gevaar uit het mensenleven proberen te verwijderen, maar dat is alsof je uit lood het gewicht zou halen, uit water de vochtigheid, of uit de zon de helderheid.’
Toch kan Dowlands omgang met melancholie ook een zorvuldig gecultiveerde pose zijn geweest. Er zijn bronnen die beweren dat Dowland een vrolijke, optimistische man was. Waarom dan al die tranen? Misschien was de Elizabethaanse cultuurbelever niet uit op het herbeleven van ‘waargebeurde emotie’, maar meer verlekkerd op de retorische vaardigheid van de kunstenaar. Het poëtische effect van de melancholie boven het naturalisme. De affectieve mogelijkheden van taal en muziek, boven de state of mind van de dichter of componist.

Een ‘lang en moeizaam werk’, had Dowland over zijn Lachrimae gezegd, en hij voegt eraan toe dat hij nieuwe stukken met oude heeft vermengd, en zwaarwichtige met lichte: ‘wherin I have mixed new songs with olde, grave with light’. Naast de zeven openingspavanes, die een wereld op zich lijken te vormen, zijn er in Lachrimae nog drie andere pavanes te vinden. De eerste ervan, die onmiddellijk op de Seaven Teares volgt, is Semper Dowland semper dolens. Die is ook eerder ‘grave’ dan ‘light’. Het voelt aan alsof Dowland na de zeven tranen een achtste, zeer persoonlijke traan wou toevoegen. Van de twee overblijvende pavanes valt het ‘in-memoriam’-gehalte van Sir Henry Umptons funeral op.