Ontdek het verhaal achter Griegs Peer Gynt

In zijn laatste jaar in Leipzig liep Grieg een ernstige pleuritis op. Daarmee was de basis gelegd voor levenslange ademhalingsmoeilijkheden en een wankele gezondheid. Na zijn afstuderen trok Grieg met zijn hoofd vol ambities en een koffer vol degelijke muzikale bagage naar Kopenhagen. Dat was op dat moment het belangrijkste centrum van het Deense en Noorse culturele leven. Hij ging er op zoek naar een eigen artistiek gezicht, maar vond het niet meteen. Wat hij wel vond, was de liefde. Nina Hagerup, Griegs nicht en een getalenteerde jonge zangeres, veroverde stormenderhand zijn hart. Grieg componeerde voor haar, bij wijze van verlovingsgeschenk, vier bloedmooie liederen op teksten van Hans Christian Andersen – iets wat hij tijdens zijn leven nog vaak zou doen.

Grieg was opgegroeid in de Noorse middenklasse, waar voornamelijk Deens gesproken werd en de Deense tradities golden. En ook zijn muzikale voorbeelden waren, op Schumann na, allemaal Denen. Met de Noorse volkscultuur was hij tijdens zijn jeugd nauwelijks in aanraking gekomen, laat staan dat hij veel meer dan enkele riedels Noorse volksmuziek had gehoord. Maar tijdens een zomers verblijf op het platteland met zijn nonkel en violist Ole Bull, ging er een lichtje branden in het hoofd van Grieg. Bull stak Grieg aan met zijn liefde voor de muziek van het Noorse platteland en meer bepaald de muziek voor de Hardangerviool. Dat moment werd uiteindelijk het gloedvolle begin van Griegs persoonlijke, artistieke traject.

Terug in Kopenhagen ontmoette Grieg de 22-jarige componist Rikard Nordraak. Deze jonge Noor had al eerder zijn artistieke steven in de richting van de Noorse volksmuziek gewend. Nordraak sleepte Grieg mee naar zijn huis en speelde hem enthousiast enkele van zijn composities voor. Op dat moment werd het ook voor Grieg kristalhelder wat hij wilde doen: muziek schrijven in de romantische traditie van zijn grote voorbeelden uit Europa en tegelijk hulde brengen aan de ziel van Noorwegen. Nordraak stierf jammer genoeg datzelfde jaar aan de gevolgen van tuberculose. Grieg schreef een ontroerende dodenmars ter herinnering aan zijn vriend en inspirator. Nordraaks eigen Ja, vi elsker dette landet op tekst van de Noorse dichter Björnstjerne Björnson, groeide later uit tot de Noorse nationale hymne.

Grieg verhuisde naar Christiania (Oslo), waar hij al snel erkenning kreeg als een van de belangrijkste jonge muzikanten van de jonge generatie. Hij dirigeerde, nam studenten aan en componeerde vlijtig zijn eerste stukken met Noorse snit. Zoals de piano-miniaturen uit zijn opus 12, waarvan sommige titels droegen als Volkswijs of Vaderlandszang. In de zomer van 1868 zochten Grieg, Nina en hun pasgeboren dochter de mildere luchten van Denemarken op. Daar componeerde Grieg zijn befaamde pianoconcerto, waarvoor hij de inspiratie bij Schumann had gevonden. Het concerto werd zijn doorbraak en leverde hem zelfs complimenten op van de grootmeester Liszt, die Grieg tijdens een verblijf in Rome ontmoette.

Van lange duur was het geluk echter niet. Griegs dochter overleed enkele weken na de première aan de gevolgen van meningitis. Na haar geboorte had hij zijn tedere vreugde nog neergeschreven in het breekbare wiegenlied Margretes Vuggesang, waarvoor hij voor het eerst ook een tekst gebruikt had van Henrik Ibsen. Na haar dood kroop hij opnieuw in zijn pen. In het lied Hun er saa hvid (‘mijn liefste is wit als sneeuw’) hoor je de diepte van Griegs verdriet weerklinken. ‘Niets is zeker in dit leven, die harde les heb ik onlangs geleerd … De vreugde om mijn vaderschap is nu slechts een droom’, schreef Grieg in een brief naar een van zijn vrienden. ‘Maar godzijdank, heb ik mijn kunst om voor te leven. Kunst bezit – meer dan wat ook – de verzachtende kracht die alle zorgen doet bedaren.’

Grieg pende voort. In het begin van de jaren 1870 ontplooide hij een bijzonder vruchtbare samenwerking met de dichter Björnstjerne Björnson, die later de Nobelprijs zou winnen en zijn leven lang ook een fervent voorvechter was van de Noorse zaak. Grieg zette verschillende teksten van Björnson op muziek. Zo ook het fascinerende Bergliot, een stuk voor symfonisch orkest en recitant, gebaseerd op een oude IJslandse sage. Grieg droomde echter van een opera. Björnson stuurde hem de eerste scenes op van een opera over de Noorse koning Olav Trygvason. Grieg begon er onmiddellijk aan te werken, maar niet snel daarna verzandde de samenwerking tussen beiden in verwijtende brieven heen en weer. De opera zou er nooit komen.

Tijdens de impasse rond de opera kreeg Grieg een brief. Van Henrik Ibsen, de bekende dichter en toneelschrijver die Grieg eerder al in Rome had ontmoet. Grieg had diens drama Brand met erg veel plezier gelezen. Of Grieg misschien de toneelmuziek wilde schrijven voor Peer Gynt? Grieg zegde haast onmiddellijk toe. De rijkelijke verloning verleidde hem, maar ook het vooruitzicht om symfonische muziek te kunnen schrijven voor zo een belangrijk werk. Al snel hing de opdracht echter als een zwaard van Damocles boven zijn dagelijkse leven. Het schrijven ging moeizaam. Grieg vond het allesbehalve makkelijk om zijn muziek ten dienste te stellen van de vele spectaculaire wendingen in het verhaal. Het duurde achttien maanden voor de partituur af was. Maar de muziek van Peer Gynt zou Grieg wel onsterfelijk maken.

In dezelfde periode waarin Peer Gynt tot stand kwam, vlamde ook Griegs liefde voor de landschappen van zijn thuisland op. Grieg en zijn echtgenote Nina reisden veel. Ze leefden als moderne nomaden en bleven meestal niet langer dan enkele maanden op dezelfde plek wonen. Ze verbleven vaak in Kopenhagen of Christiana, of trokken door Europa, maar minstens evenveel tijd spendeerden ze in de natuur. De Hardanger fjord was een van Griegs favoriete plekken: een diepe fjord, omgeven door met ijs bedekte bergtoppen, liefelijke valleien en een weelde aan bloemen. De liefde voor het landschap liep als een rode draad doorheen haast al het werk van Grieg heen. Een mooi voorbeeld daarvan is het lied Langs ei å (‘Langs een rivier’) op een tekst van de plattelandsdichter A.O. Vinje.

Omstreeks 1883 haperden de tandraderen van Griegs creativiteit. Hij was ontevreden met zijn werk en zijn relatie met Nina raakte verstard. Tijdens de zomer vertrok hij alleen naar Duitsland op een lange concerttournee, onzeker of hij nog wel wilde terugkeren. Hun gezamenlijke vrienden Marie en Frantz Beyer ondernamen een verzoeningspoging en slaagden daar wonderwel in. Wat de Griegs nodig hadden, was vaste grond onder hun voeten – zo fluisterden hun vrienden hen in. En dus begonnen de Griegs begin 1885 aan de bouw van een prachtig landhuis in Troldhaugen, ten zuiden van Bergen, aan de Nordåsvannet Baai. Het zou voor de rest van hun leven hun thuis blijven. Grieg liet er ook zijn eigen componeerhut bouwen met uitzicht op het water.

Vanaf dan verliep het leven van de Griegs in een vast patroon. Tijdens de lente en de zomer verbleven ze in Troldhaugen. Grieg slofte elke morgen plichtsbewust naar zijn hut en componeerde er tot de inspiratie op was of tot het leven hem afleidde. Op het einde van de zomer ondernam hij telkens een trektocht in de bergen. De herfst en de winter besteedde Grieg aan lange concerttournees waar hij ondanks zijn slechte gezondheid moeilijk aan kon weerstaan. Hij trad op als dirigent en als pianist en oogstte weerkerend succes in onder andere Leipzig, Praag, Berlijn, Londen en Parijs. Door het vele reizen veranderde geleidelijk aan ook Griegs artistieke kijk. Meer en meer profileerde hij zich als een echte kosmopoliet, iemand die overal in de wereld thuis was.

Grieg ontving eredoctoraten van de universiteiten van Cambridge en Oxford en sloot vriendschap met componisten als Johannes Brahms, Peter Tchaikovsky, Frederic Delius en Camille Saint-Saëns. Ondanks al die internationale erkenning bleef Grieg telkens opnieuw terugkeren naar de muziek van zijn eigen land. Voor Slåtter, een bundel korte stukjes voor piano, vond Grieg inspiratie in de melodieën van Hardangerviolist Knut Dahle. Dahle had zijn kunst geleerd van de legendarische violist Myllarguten en trok al jarenlang aan Griegs mouw met de vraag om dit erfgoed neer te schrijven. Grieg twijfelde en stuurde er uiteindelijk zijn collega Johan Halvorsen op uit. Maar toen hij Halvorsens transcripties onder ogen kreeg, reageerde Grieg bijzonder enthousiast. Slåtter werd een van Griegs laatste werken.

Uiteindelijk eiste het veelvuldige toeren zijn tol. Grieg wilde graag verder, maar zijn lijf was op. Terwijl hij in Bergen op de boot naar Engeland wachtte voor een concert in Leeds, begaf zijn gezondheid het. Grieg stierf op vier september 1907. Zijn uitvaart was een publiek evenement, waarop ook de Dodenmars voor Rikard Nordraak weerklonk. Grieg droeg de partituur ervan al een hele tijd bij zich, voor het geval de dood hem zou overvallen. Griegs as en veel later ook die van Nina Grieg, werden bijgezet in een bergcrypte vlak bij zijn villa in Troldhaugen met uitzicht op hetzelfde landschap dat Grieg bij leven zo geïnspireerd had.

‘Muziek schrijven die het Noorse landschap uitbeeldt, het leven van de mensen, de geschiedenis van het land en de poëzie van het volk, dat lijkt me een roeping waarin ik voel dat ik iets zou kunnen bereiken’, schreef Grieg in 1875 in een brief naar de dichter Björnson. Wie denkt dat Grieg met muziekpapier de bergen in trok om de eeuwenoude liederenschat van zijn land op te tekenen, heeft het echter mis. Liever vertrouwde Grieg op collecties van bijvoorbeeld de verzamelaar Lindeman, wiens melodieën Grieg arrangeerde voor piano. Grieg sprong heel vrij met Lindemans materiaal om. Liever liet hij de oude, ruwe noten een modernere wijs zingen, gebaseerd op de klanken van de hedendaagse kunstmuziek. Wees Griegs muziek dan tegelijk vooruit en achteruit?

Knut Dahle was de oude Hardangerviolist uit Telemarken die mee aan de basis lag van Griegs Slåtter. Toen hij Grieg voor het eerst aanschreef in 1888, deed hij dat vanuit nostalgische bekommernissen. ‘Ik heb mijn kunst van de grote meesters geleerd’, zo schreef hij. ‘Ik vraag me al lang af of de oude dansmelodieën niet in noten kunnen worden gevat, zodat ze op het einde van mijn leven niet samen met mij begraven worden.’ Na een verblijf bij zijn geëmigreerde zoon in Iowa, schreef Dahle opnieuw naar Grieg. Het leek alsof zijn vraag in tussentijd alleen maar dringender was geworden. Dahles vraag verwees naar het verleden. Maar de manier waarop Grieg met Dahles melodieën omging, blikte vooruit naar de toekomst: het onafhankelijke Noorwegen, waar Grieg van droomde, had een eigen artistieke stem nodig.

Nadat Peer er tijdens de bruiloft met de bruid vandoor ging, wordt hij door zijn dorpsgenoten verbannen. Tijdens zijn omzwervingen door de bergen ontmoet hij drie herdersmeisjes. Ze wachten op trollen die hen zullen verleiden, al denkt Peer dat ook hij hen wel een en ander te bieden heeft. Ook voor deze scène doopte Grieg zijn pen diep in de traditionele klanken van Noorwegen. De zang van de meisjes is doorspekt met levendige dansritmes en volgt een heel eenvoudige, monotone melodie. Grieg vroeg de zangeressen om ‘wilde en hese klanken’. ‘Dit is een riskant stuk’, schreef Grieg in een brief. ‘Ofwel maakt het een slechte indruk, ofwel wordt het een complete hit – wild, duivels en sensueel … Ik denk dat dit een van de plaatsen is in de partituur, waar de muziek ophoudt nog echt muziek te zijn.’

Met In de hal van de Bergkoning betreedt Peer – en Grieg met hem – het domein van de trollen, een nieuwe en nog onbekende wereld. Grieg moest diep in zijn verbeelding kruipen om de fantasierijke scènes met de trollen van noten te voorzien. Hij bedacht een korte trollenmelodie die onmiddellijk de aandacht trekt. Dat melodietje liet hij voortdurend weerkeren. Steeds sneller en steeds luider, in één grote spanningsboog, tot je oren er bijna van ontploffen. Hetzelfde procedé zou ook Ravel later uitwerken in zijn beroemde Bolero. Zelf zag Grieg echter niet veel in zijn creatie. ‘Ik heb iets bedacht voor de Bergkoning dat ik zelf nauwelijks kan verdragen’, schreef hij aan zijn vriend Frantz Beyer. ‘Het ruikt naar koeienvlaaien, overdreven Noors provincialisme en trollerige zelfgenoegzaamheid.’

In de scène waarin Peers moeder Aase sterft, toonde Grieg hoe fijnzinnig hij met Ibsens tekst omging. Peer schept in die scène op tegen zijn moeder over een knotsgekke sledetocht. In plaats van de blije toon van Peers woorden te spiegelen, koos Grieg ervoor om de sfeer van de nakende dood in zijn muziek op te roepen. Grieg creëerde zo een scherp contrast tussen Peers neiging om de realiteit te ontvluchten en de harde realiteit van Aases sterfbed. Grieg greep voor deze orkestrale passage ten dele terug op de dodenmars die hij voor zijn vriend Rikard Nordraak had geschreven. Al is de orkestrale stijl in De dood van Aase nog een pak intenser.

In het vierde bedrijf blijkt Peer in Marokko te zijn beland. De melodie van de Morgenstemming beschrijft een zonsopgang aan de kusten van Afrika. Maar de melodie die door de fluiten wordt ingezet en uit slechts vijf tonen bestaat, zou evengoed een Noorse ochtend kunnen oproepen. Bovendien liet Grieg het thema al eens eerder aan bod komen, tijdens de ontmoeting met De vrouw in het groen in de tweede akte. Bij de eerste klankuitbarsting lijkt het alsof de zon door de ochtendnevel breekt. Verder zitten er vogelgeluiden in de partituur en golvende figuren die natuurbeelden lijken op te roepen. Maar Grieg zelf vond dat men het stuk moest beluisteren als ‘pure muziek’ – een rustpunt in Peers voortrazende avonturen.

Peer vermomt zich in bedoeïenkleren en wordt door een lokale stam als een profeet onthaald. In die hoedanigheid probeert hij het meisje Anitra te verleiden. Anitra en de meisjes dansen voor Peer. Hier putte Grieg uit alle muzikale clichés die 19e-eeuwse componisten gebruikten om oriëntaalse scènes uit te beelden: tamboerijntjes, hoge fluiten, cymbalen, Arabische trom, brutale unisono zanglijnen, uitheems aandoende toonaarden. Veel meer dan om echte oriëntaalse muziek, ging het om de ultieme verbeelding van een oosterse wereld die helemaal tegengesteld was aan de onze. Grieg toonde zich er een meester in. Met Anitra’s dans smokkelde Grieg dan weer een bevallige wals de woestijnoase in. Het is een van Griegs meest aantrekkelijke orkeststukken.

Solveigs lied is een van de hoogtepunten van Peer Gynt. Nadat Peer door Anitra bedrogen en bestolen wordt achtergelaten in de woestijn, schakelt het decor plots naar Noorse bergen en wouden, die baden in een frisse zomerzon. Wanneer Solveig begint te zingen en haar trouw aan Peer uitzingt, kantelt het verhaal. Eerst volgt er een nog onfortuinlijker avontuur in een Egyptisch gekkenhuis, maar in Peers hart is er iets veranderd: hij wil naar huis. Pas daar zal hij tot inzicht komen – zij het te laat. Grieg componeerde voor dit overweldigende moment een melodie die uitblinkt in natuurlijke charme en eenvoud. Grieg imiteerde opzettelijk de stijl van een volkslied, om de roep van Peers thuisland kracht bij te zetten. In Solveigs lied horen we opnieuw Griegs kracht als liedcomponist. Een kracht die hij misschien aan zijn eigen vrouw Nina, die ook zangeres was, te danken had.