Monteverdi

Zijn vader opvolgen als chirurgijn: Claudio Monteverdi had er geen zin in. Vioolspelen wilde hij, zingen en componeren. Het muzikale talent van de jongen werd ontdekt en gevoed door Marc'Antonio Ingegneri, kapelmeester aan de Cremonese kathedraal. Aan hem droeg de tienercomponist in 1582 zijn eerste publicatie op, een bundel oprecht plechtige motetten in het Latijn. Al een jaar later verschenen zijn godvruchtige madrigalen en vrolijke canzonetta’s in druk. Het kon niet missen: de zestienjarige Claudio was een genie in wording.

Naast beroemd werd Monteverdi berucht. Zijn muzikaal gedurfde madrigalen werden verketterd door critici als Giovanni Maria Artusi, die de controversiële dissonanten, vrijheden en harmonieën uit Monteverdi’s muziek omschreef als ‘imperfettioni della moderna musica’. Het antwoord van de componist volgde in 1607, in het voorwoord van zijn Scherzi Musicali. Monteverdi toonde respect voor het strenge contrapunt van de oude ‘prima pratica’, maar rechtvaardigde ook de emotionele eenvoud van de moderne ‘seconda pratica’. Oud versus nieuw, Latijnse touch versus nieuwe barokstijl. Zijn credo: de tekst is meester over de muziek, en niet dienstbaar eraan. Het debat over nieuwe muziek draaide voortaan om hem.

In 1610 kreeg Monteverdi toestemming om naar Rome te reizen. Zogezegd om zijn negenjarige zoon onder te brengen in een Romeins seminarie. Maar de componist had ook andere prioriteiten. Onder de arm droeg hij zijn meest recente publicatie: een mis in oude kerkstijl plus een set vespers, beide opgedragen aan Paus Paulus V. Monteverdi liet in kardinaalskringen doorschemeren op zoek te zijn naar een nieuwe uitdaging, maar Rome stuurde hem wandelen. Terug in het zompige Mantua wachtte een leven in de routine. Dan ineens, in 1612, werd hij op straat gezet. De arrogantie waarmee de Gonzaga’s hun stercomponist afpoeierden, slaat biografen vier eeuwen later nog steeds met verstomming.

‘Il servitio poi è dolcissimo’: zoet is het om hier te mogen werken! Als domkapelmeester stond Monteverdi in voor religieuze muziek, maar contractueel was het toegestaan ook wereldse muziek te schrijven en andere opdrachten te aanvaarden. En dan was de prestigieuze job nog eens goedbetaald ook. Ook mooi op het palmares: Monteverdi mocht zich voortaan een opvolger noemen van de illustere Vlaming Adriaan Willaert, die vijftig jaar eerder de San Marco-basiliek tot een muzikale hotspot maakte. Geen toeval dat zijn luisterrijke vespers uitgerekend hier gehoor vonden.

De vroege barok was een tijd van risico en overgang. Vraag het maar aan de Romeinse fruit- en bloemenverkopers op het Campo dei Fiori: op hun plein werd in februari 1600 het vuur aangestoken onder de voeten van Giordano Bruno. De onfortuinlijke natuurfilosoof staat symbool voor alle dichterdenkers die voelden dat er een muur om de toekomst stond. In de voorbije eeuw hadden humanisten met hun adoratie voor antieke filosofie en wetenschap het denken tot stilstand gevoerd. Was het nog mogelijk om inzichten uit de klassieke Oudheid te eren en tegelijk innovatief te zijn? Literatoren en astronomen, componisten en biologen: allemaal moesten ze zich bewijzen op het koord tussen oud en nieuw.

Voor de meeste mensen komt ‘s morgens de zon op. Ook Paus Paulus V was ervan overtuigd dat de aarde niet van zijn plaats kwam. Historici maken hem verantwoordelijk voor het meest gênante ‘proces’ uit de kerkelijke geschiedenis: dat van de rooms-katholieke kerk versus de natuurkundige Galileo Galilei. Maar ook binnen de muren van het Vaticaan stond deze ex-jurist bekend als een hardhoofdig reactionair. Toch wist ook hij zijn geloof te vermarkten: hij pompte een fortuin in de verfraaiing van Rome, breidde de Vaticaanse bibliotheek uit en renoveerde oude aquaducten. Zijn finest hour beleefde Paulus V toen hij zijn naam liet graveren op het front van de pas voltooide Sint-Pietersbasiliek. Maar dat Monteverdi de Mariavespers aan hem opdroeg, heeft hij mogelijk niet eens geweten.

De melodieus modieuze zangstijl die omstreeks 1600 in opmars was, bleek ook voor machthebbers een opsteker. In de nieuwe expressiviteit van de barok herkenden staatsmannen en prinsen hun zuiverheid en edele aard. Maar in dat licht werd schoonheid vaak ook politiek, en ontstonden sommige van de beroemdste muziekstukken onder duistere condities. Veel vroegbarokke meesterwerken zijn het product van eliteculturen of werden geschreven voor dictatoriale hofhoudingen die de onderlaag van hun bevolking uitbuitten. Dat elke opvoering van Monteverdi’s Orfeo nog steeds begint met een verheerlijking van de despotische Gonzagafamilie, is een smet op de operageschiedenis. 

De eerste helft van de 17e eeuw? Europa had wel betere tijden gekend. Extreme weersomstandigheden zorgden voor rotte oogsten, volksverhuizingen, armoede en hongersnood. Ziektes en epidemieën leidden tot instabiliteit en crisissen. Religieuze haatgevoelens veroorzaakten vernietigende conflicten, oorlogen en revoluties. Tegelijk zette die onrust de prille barok onder hoogspanning. Op muzikaal vlak werden zoete melodieën geïnjecteerd met plotse dissonanten, gingen de regels van het contrapunt op de schop, sloegen mismuziek en opera de luisteraar uit het lood en ontstond een nieuw soort virtuoze zanglust. Al deze facetten kwamen samen in de weergaloze muziek van Claudio Monteverdi.

Wie de publicatie van 1610 bekijkt, besluit snel dat de moderne madrigalist en operavernieuwer Monteverdi zijn criticasters lik op stuk gaf. Het titelblad geeft in grote kapitalen alle aandacht aan de mis in oude kerkstijl. Iets verderop wordt verwezen naar de vespers, vergezeld van religieuze gezangen. Daaronder staat dat deze muziek geschikt is voor uitvoeringen in prinselijke kamers en aristocratische kapellen. Door een klassieke mis aan te vullen met virtuoze vespers en eigentijdse gezangen liet Monteverdi horen dat de fusie tussen oud en nieuw perfect mogelijk was.

Vespers, wat zijn dat eigenlijk? Binnen de dagelijkse getijden- of gebedscyclus van de katholieke kerk vormen de vespers het avondgebed. Net zoals andere getijden (metten, lauden of completen) staan ook in de vespers de psalmen centraal. Het middeleeuwse, gregoriaanse psalmgezang op doordeweekse dagen stelt niet zoveel voor, maar op belangrijke feest- of heiligendagen werd sierlijker gereciteerd. Componisten die met dit materiaal aan de slag gingen, hadden pronk en praal in hun pen. 

Monteverdi’s Mariavespers is een overrompelende concertzit. Beslist is de partituur het grootste religieuze meesterwerk voor Bachs Mattheuspassie of Händels Messiah. Toch tuimelden de vespers na de dood van hun maker in de vergeetput. Pas vierhonderd jaar later werden ze herontdekt door de eerste generatie oudemuziekpioniers. Parallel aan de groeiende populariteit van de Mariavespers loopt dan ook het verhaal van de historisch geïnformeerde uitvoeringspraktijk ('historically informed performance', of HIP). Gardiner, Harnoncourt, Jacobs, Parrott, Savall, Pickett, Christie, Fasolis, Suzuki, Alessandrini, King, Kuijken of Herreweghe: vrijwel elke klasbak uit de de oudemuziekbeweging heeft een beslissende opname van de Mariavespers nagelaten.