Ontdek het verhaal

De buffetpiano in het huis van zijn oma, waar de vaderloze familie was ingetrokken, prikkelde Sibelius’ fantasie. Soms kroop hij onder de piano en verzon allerlei verhalen bij de klanken die hij hoorde, soms klom hij op de pianokruk en improviseerde zijn eigen deuntjes. Een nonkel zette Sibelius op het spoor van de viool toen hij ongeveer tien jaar oud was. Met zijn oudere zus op de piano en zijn jongere broer op de cello oefende Sibelius kamermuziek en soms werd hij uitgenodigd om samen met enkele buren mee te spelen in een strijkkwartet. Misschien schreef Sibelius rond die tijd ook al zijn eerste, echte compositie neer: Regendruppels, een klein sfeerstukje voor cello en viool.

Finse inspiratie vond Sibelius in de Kalevala, een verzameling volksverhalen die door de dichter Elias Lönnrot waren neergeschreven. Niet alleen de verhalen zelf, maar ook de ritmes en de kleuren van de Finse taal fascineerden Sibelius mateloos. ‘Naar mijn gevoel is de Kalevala uiterst modern. En het is muziek: een thema met variaties,’ schreef hij in zijn dagboek. Hij zou zijn hele carrière lang blijven putten uit de verhalenpracht van de Kalevala en het waren ook precies die werken waaraan hij zijn status als ‘Finse componist’ zou danken. Dat begon al meteen met Kullervo, een groots opgezet werk voor koor en orkest. ‘Dit is Finse muziek,’ schreef een criticus na de première. ‘We herkennen deze tonen als de onze, zelfs al hebben we ze nooit eerder gehoord.’

In 1899 zwollen de patriottische gevoelens van Sibelius verder aan. De Russische tsaar Nicolas II verkondigde in zijn ‘Februari Manifest’ dat hij de macht van het Finse Groothertogdom wilde inperken. Svecomen en Fennomen verenigden zich in hun verzet tegen dit manifest. Sibelius werd er de artistieke spreekbuis van. De tekst van The Song of the Athenians bevatte een nauwelijks vermomde oproep tot verzet tegen Rusland. Ook Finlandia, het laatste deel van een reeks tableaus gecomponeerd voor de viering van de onafhankelijke Finse pers, riep klaar en duidelijk tot protest op. Tot op vandaag geldt Finlandia als het officieuze Finse volkslied, dankzij de tekst die er in 1941 door een Finse dichter aan werd toegevoegd: ‘Oh Finland, ontwaakt!’

Sibelius was een charismatische bon vivant. Champagne en kreeft, rode wijn en gebraden kippen: hoe overdadiger, hoe liever hij het had. Om zijn extravagante levensstijl te bekostigen stak hij zichzelf keer op keer in de schulden, vaak tot wanhoop van zijn familieleden. Sibelius’ alcoholverslaving liep als een rode draad doorheen zijn leven. Periodes van onthouding wisselden af met periodes van excessief drinken. Net zoals zijn vrolijke dronk zich afwisselde met een veel donkerdere dronk: de duistere intensiteit waar je glimpen van kan opvangen in werken als En Saga of het beroemde Vioolconcerto. Ook sigaren waren een vast attribuut. Ze schaadden zijn gezondheid zozeer dat hij in 1908 in Berlijn een tumor uit zijn keel moest laten wegsnijden.

Tijdens de laatste dertig jaar van zijn leven trok Sibelius zich terug in Ainola en schreef hij, op het symfonische gedicht Tapiola na, geen grote werken meer. Over het hoe en het waarom van die lange stilte wordt vandaag nog altijd druk gespeculeerd. Voelde hij geen behoefte meer om te componeren nu zijn schulden eindelijk waren ingelost en hij een ruim stipendium van de Finse staat ontving? Ging het componeren moeizaam door de tremor in zijn beide handen? Of worstelde hij met een artistiek writer’s block? Zeker is dat hij heel wat schetsen maakte voor een achtste symfonie die uiteindelijk nooit het daglicht zag. Een deel van die schetsen verbrandde hij in de jaren 1940 in een groot vuur. ‘Schrijf nooit een overbodige noot’, verkondigde hij vaak. En dat deed hij. Zijn grote muzikale avontuur eindigde in de diepe stilte van Ainola.

Tegelijkertijd was het juist dat nationale aspect waar Sibelius in de rest van de wereld zijn populariteit aan dankte. Men meende iets te horen wat inherent ‘anders’ was. Toen Sibelius in 1905 naar Engeland kwam om zijn Eerste symfonie en Finlandia aan het publiek voor te stellen, schreef een journalist uit Liverpool: ‘Ik heb nooit eerder naar muziek geluisterd die me zo volledig wegvoerde uit ons gewone Westerse leven. (…) Elke bladzijde (van Sibelius’ muziek) ademt een andere manier van denken, een andere manier van leven en zelfs een ander landschap dan het onze.’ Hij besloot zijn artikel als volgt: ‘Voor sommigen onder ons klinkt zijn muziek waarschijnlijk als een gedicht dat gereciteerd wordt in een taal die ze niet begrijpen.’

Sibelius’ status als ‘nationale componist van Finland’ wordt door muzikanten en muziekwetenschappers vandaag veel kritischer benaderd. Kunnen we zijn muziek niet beter begrijpen als we ze in een minder nationalistisch en heroïsch licht proberen te zien? Het 20e-eeuwse beeld van Sibelius, zoals we dat in veel standbeelden en portretten terugvinden – onwankelbaar, met een sterke kaaklijn en een vastberaden blik in de ogen – lijkt bovendien een product van de Koude Oorlog. Finland bekleedde een positie in de frontlinie, op de grens met de Sovjet-Unie. En Sibelius’ muziek weerklonk in die context als een laatste culturele bolwerk tegen de invasie van het Rode Leger, dat minder dan één generatie nadat de Finse onafhankelijkheid was uitgeroepen alweer delen van Finland had bezet.

Op het moment dat Sibelius in Järvenpää zijn ideeën voor de Vijfde symfonie bijeen krabbelde, had Arnold Schönberg in Wenen de wereld van de muziek voorgoed veranderd met zijn radicale, atonale toonspraak. Sibelius bleef te midden van al dat dissonante tumult trouw aan de welluidende akkoorden van vroeger. Dat maakte hem in de ogen van veel muziekcritici hopeloos ‘ouderwets’. Hij leek wel een romanticus die verdwaald was geraakt in de 20e eeuw. Pas toen er meer postmoderne winden doorheen de geesten waaiden, leek men te ontdekken dat Sibelius’ muziek misschien op een totaal andere manier vernieuwend was, met name op het vlak van vorm en structuur. Dat alles maakt dat er vandaag veel meer dan één bril is om naar Sibelius en zijn muziek te kijken. Gelukkig maar.

In zijn dagboeken noteerde Sibelius geregeld hoe de natuur rondom Ainola hem sferen en muzikale ideeën influisterde voor zijn Vijfde symfonie. De melodie uit het tweede deel had hij te danken aan de herfstzon en de prachtige, voorbijgaande kleuren van een seizoen vol afscheid, zo noteerde hij in oktober 1914. In april 1915 beschreef hij dan weer wat een diepe schoonheid hij ervoer bij het zien van zestien zwanen die om zijn hoofd cirkelden en daarna in de nevel van een opkomende zon verdwenen. ‘Een van de mooiste momenten uit mijn leven’, schreef hij. Een half jaar eerder had hij een thema opgeschreven dat hij wilde gebruiken voor de symfonie en dat hij vanaf dan de ‘zwanenhymne’ besloot te noemen. De zwanenhymne zou hij uiteindelijk als een rode draad door de hele symfonie weven.

In het eerste deel van de symfonie word je meteen Sibelius’ mysterieuze klankwereld in gelokt. De hoorns lanceren een weemoedige oproep tot actie, zo lijkt het wel, terwijl de pauken verwachtingsvol roffelen. Geleidelijk aan ontstaat er een melodie in de hobo’s en de dwarsfluiten die aan de energieke zang van vogels doet denken. De strijkers gooien zich al snel in de strijd met nog een andere melodie. Doorheen de hele eerste beweging worden de verwantschappen tussen al die verschillende thema’s en melodieën langzaamaan duidelijk. Ze worden aan elkaar geregen in een voortdurend versnellend tempo. De hoorns leiden met forse tred deze beweging naar zijn einde. De slotnoten hangen als luide vragen in de lucht en wijzen de luisteraar de weg naar het tweede deel.

Het tweede deel van de symfonie drijft op de kracht van een vrolijke, bijna naïeve melodie die doorheen de hele beweging op telkens nieuwe manieren naar voren wordt gebracht. In het begin weerklinkt de melodie afwisselend bij de fluiten, dan bij de strijkers, in korte, donzig huppelende noten. Wat verder gaan de strijkers de eenvoudige melodie omspelen met heen en weer slingerende noten. De sfeer evolueert van voorzichtig, naar vrolijk en rapsodisch. Om dan plots om te slaan naar onheilspellende tristesse en even snel weer terug te kantelen. Hier en daar flikkert de zwanenhymne al even op. Bittere dissonanten in de koperblazers zetten alles op losse sporen. De strijkers mogen op het einde romantisch uithalen, de houtblazers besluiten uiterst zakelijk.

In het derde deel weerklinkt, na een zenuwachtig dwarrelende intro van de strijkers, uiteindelijk de zwanenhymne in haar volle glorie, vertolkt door de hoorns. Het thema beschrijft een soort van schommelbeweging: telkens heen en weer tussen hoog en laag. Het einde van het thema mondt uit in het begin van het thema en zo krijgt de luisteraar het gevoel dat het eeuwig zou kunnen doorgaan. Vanaf nu eist de zwanenhymne haar verdiende hoofdrol op. Het thema reist doorheen alle instrumentengroepen. Nu eens als melodie, dan weer als onderliggende begeleiding. Nu eens nerveus, dan weer rustig en melodieus. Wanneer de harmonie na lange tijd eindelijk weer in de vertrouwde thuisbasis landt, volgen nog zes fikse explosies van klanken. En dan: het verbijsterende einde.