Topstuk Cavalieri

In het Firenze van de late renaissance had de humanistische geest, die er al eeuwen rondwaarde, tot de stichting van verschillende ‘academies’ geleid. Een daarvan was de Accademia degli Alterati, opgericht ten laatste in 1569. Dat was eerst nog een informele maar later meer formele samenkomst van Florentijnse patriciërs, met een strikte geheimhouding van de activiteiten. De academie liet niet makkelijk nieuwe leden toe – zij werden ‘forestiero’ (vreemdeling) genoemd – misschien omdat er Republikeins anti-de’-Medici-sentiment aanwezig was onder de leden.
Van belang voor de wereld van de ‘nieuwe muziek’ was het lidmaatschap van dichter Ottavio Rinuccini. Naar thema’s en opzet gaf hij met zijn libretti aan componisten als Peri en Monteverdi de voorzet tot gezongen toneelstukken die we later opera zijn gaan noemen.

Een van de stichters van de Accademia del Alterati was Giulio del Bene. Hij had een opvallend voorstel. Laat ons de opdeling van ‘de zeven vrije kunsten’ veranderen. Del Bene zag de muziek niet langer in het quadrivium thuishoren (met rekenkunde, meetkunde en astronomie), maar bracht die onder in het trivium, dat met grammatica, retorica en dialectiek het nieuwe quadrivium werd.
Muziek werd door deze daad uitdrukkelijk niet langer in een rationele, maar in een kunstzinnige, dramatische, retorische context geplaatst. Het werd een echt humanistische discipline, die erop gericht was het affect, de emoties van een tekst doeltreffend te verklanken en te versterken. Dat paste ook perfect binnen de visie dat de nieuwe muziek terug zou grijpen naar de Griekse tragedie, waarin gezongen teksten precies die taak hadden.

In de joodse liturgie worden de klaagliederen verbonden met Tisha b’Av, de negende dag van de maand av, de dag van de verwoesting van de tempel. Eeuwen later werd de tweede tempel op dezelfde dag verwoest, waardoor dit voor de joden een belangrijke gedenkdag is, een dag van rouw. Die dag maakt men het donker in de synagoge.
Zo ook in de christelijke traditie, waar fragmenten uit de Klaagliederen de kern vormen van de ‘Tenebrae’: de donkere metten van de Goede Week. Bij de christenen staat de donkerte voor het lijden van Christus.
De metten worden bij grote gelegenheden opgedeeld in drie nocturnes. Elke eerste nocturne van Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag bevat telkens drie (fragmenten van) lamentaties. Een volledige muzikale zetting zal naar christelijke traditie dus negen lamentaties bevatten.

De titel van het werk (Lamentationes …) suggereert dat polyfone zettingen van lamentaties alleen fragmenten uit het boek Klaagliederen bevatten. Dat is niet juist: naast de voorgeschreven negen lamentaties (eigenlijk: lezingen) voorzag Cavalieri ook in responsoria (lees: antwoorden).
De bundel – verdeeld over vier secties waarvan sommige volledige sets lamentaties of responsoria bevatten, en andere onvolledig zijn gebleven – toont een voorbeeldige diversiteit: eenstemmige stukken (solo’s dus) maar ook duetten en drie- tot zesstemmige koorstukkken. De koormuziek is bovendien zeer gevarieerd, van eenvoudige declamatorische falsobordone (verticaal gelijklopende meerstemmigheid gebaseerd op een paar eenvoudige regels) over complexe, ‘ouderwetse’ polyfonie, tot meerkorige passages.
Essentieel is natuurlijk de baslijn, de basso continuo. Die bevat aanwijzingen voor het meerstemmig uitwerken ervan, soms met noten maar meestal met cijfers: een van de vroegste voorbeelden van een ‘becijferde bas’.

Zoals bleek uit Petrucci’s uitgave van 1506, werd ‘muziek voor de donkere metten van de Goede Week’ vanaf de late 15e eeuw een apart muzikaal genre, dat bepaald populair zou worden. Dat was zeker het geval in het Frankrijk van Lodewijk XIV. (Daar werden de metten niet ’s nachts gehouden, maar aan de vooravond. Vandaar dat we soms ‘Lamentations pour le Mercredi Saint’ aantreffen. Het gaat dan om de lamentaties van Witte Donderdag, uitgevoerd op woensdagavond.)
De Mercure galant, een van Frankrijks oudste kranten, berichtte in 1680 over de grote publieke belangstelling (“l’on a couru en foule”) voor twee uitvoeringen van ‘Ténèbres’ op dezelfde dagen: in de Sainte-Chapelle en in de Abbaye-aux-Bois. In de abdijkerk weerklonk toen Charpentiers Leçons de ténèbres. Deze grote Franse traditie werd verdergezet door onder meer François Couperin.