Topstuk Gesualdo

Na de moord op zijn vrouw en haar minnaar blijft Carlo Gesualdo enige tijd in de luwte. Hij heeft een passie voor muziek die hij in dat verborgene verder kan ontwikkelen. Zijn eerste publicaties van eigen muziek verschijnen onder een pseudoniem. Dat was gebruikelijk voor een man van zijn status. Het gaat om boeken met madrigalen, nog in relatief conventionele stijl gezet, op teksten van onder meer Giovanni Battista Guarini (1538-1612) en Torquato Tasso (1544-1595). Hij is er best trots op. Toch moet voor hem het mooiste nog komen. Een belangrijke ommekeer voltrekt zich in Ferrara. (Gesualdo verblijft er aan het hof omdat hij gaat hertrouwen, met Leonora d’Este, een nicht van de hertog.) In Ferrara kan hij de madrigalen van Luzzasco Luzzaschi (1545?-1607) uitgebreid bestuderen.

Door het contact met het werk van Luzzaschi aan het hof van Ferrara is voor Gesualdo het hek nu helemaal van de dam. Hij stort zich als een ‘obsessieve melomaan’ voluit op madrigalen. Ze worden expressiever dan ooit. In 1595 verschijnt het derde boek met madrigalen, in 1596 het vierde. Gesualdo begint naam te maken als componist. Door tijdgenoten wordt hij geroemd om zijn ‘inventie’ en kundigheid. Hij is niet langer een begenadigd amateur, maar een professionele componist, die zijn voorbeeld Luzzaschi wil overtreffen. Het contact met andere musici aan het hof in Ferrara stimuleert hem nog meer. Pas veel later, in 1611, verschijnen madrigalenboeken vijf en zes (die echter mogelijk al voor 1600 gecomponeerd waren). Het experimenteel karakter van de madrigalen neemt toe met elk nieuw boek dat verschijnt.

Het werk dat Gesualdo tijdens zijn leven uitgaf, is overzichtelijk in omvang. Er zijn zes boeken met (overwegend vijfstemmige) madrigalen, vermoedelijk allemaal geschreven in de jaren negentig van de 16e eeuw. Het gaat vrijwel uitsluitend om korte stukken op wereldlijke tekst. Daarnaast zijn er twee boeken met vijf-, zes- en zevenstemmige motetten (de Sacrarum cantionum) en een bundel Responsoria. In deze religieuze werken is Gesualdo’s madrigalenstijl duidelijk aanwezig. Zoals het past bij religieuze muziek is alles weliswaar wat voorzichtiger en voornamer uitgewerkt, maar chromatiek en dissonantie – twee bijzondere kenmerken van Gesualdo’s madrigalen – zijn zeker niet afwezig. Misschien volgde Gesualdo daarmee een advies op van zijn oom Carlo Borromeo. Tegen de algemene trend in vond de kardinaal dat religieuze muziek met onder meer chromatiek explicieter en expressiever gemaakt mocht worden.

Niet alleen bleef Gesualdo’s madrigalenkunst vele componisten na hem op een of andere manier inspireren, ook sprak zijn levensverhaal blijvend tot de verbeelding. Tijdelijk leek de focus op de dramatische gebeurtenissen de overhand te krijgen, maar in het zog van de hernieuwde interesse voor zijn muziek – onder meer door de aandacht die Stravinsky eraan schonk – groeide de interesse vanuit literaire hoek. De titels spreken voor zich: Music to Murder By, Considered as a Murderer. Dan is filmmaker Werner Herzog subtieler geweest in de titelkeuze voor zijn televisiefilm: Death for Five Voices. De vijf stemmen uit de titel verwijzen uiteraard naar de madrigalen – die bijna altijd vijfstemmig zijn – en de verwijzing naar ‘dood’ is een hint zowel richting de beruchte moorden, als richting het doodsverlangen dat uit veel van de madrigaalteksten spreekt.

Was Gesualdo een conservatief of een modernist? Te oordelen naar zijn voorkeur voor gewaagde harmonieën, doorgedreven chromatiek en plotse dissonanten zou je hem een vernieuwer noemen. Toch gebruikte hij de oude taal van de polyfonie. De belangrijkste karakteristiek daarvan is dat de stemmen met elkaar op gelijke voet staan. Er is weliswaar een vorm van harmonische hiërarchie nodig – een onderstem die het fundament van de constructie biedt, een bovenstem die de kroon op het werk zet – maar het gaat er democratisch aan toe. Elke bijdrager heeft ongeveer evenveel gewicht in de schaal te leggen. Gesualdo hing dus de prima pratica aan, oftewel de stile antico, de eerste en oudste praktijk. Bovendien is zijn muziek geworteld in een traditie van madrigalen schrijven die in de jaren dertig van de 16e eeuw was begonnen.

Stel je het klavier van een piano voor. Witte en zwarte toetsen. Het grootste deel van de muziek van voor 1500 zou je – een beetje simpel gezegd – op vooral de witte toetsen kunnen spelen. In de loop van de 16e eeuw worden – steeds in datzelfde simplisme – alsmaar meer van de zwarte toetsen gebruikt, tot je bij de madrigalen van de latere 16e eeuw aankomt. Voor de madrigalen van Gesualdo hebben we zowat alle toetsen nodig, zwart en wit. Loop je alle toetsen van de piano af, dan speel je een chromatische toonladder. Met dat veelvuldige gebruik van halve-toonsafstanden – want daar gaat het om – kleurt Gesualdo zijn muziek. Het gebruik van chromatiek is echter geen gimmick, hij deed het niet lukraak. Het maakt wezenlijk deel uit van verregaande woordschildering.