Topstuk Rameau Pigmalion

Rameau werd geboren in Dijon in 1683, ongeveer anderhalf jaar voor Johann Sebastian Bach. De kleine Jean-Philippe groeide op in een muzikaal milieu. Vader Jean Rameau was organist in verschillende kerken in Dijon. Waarschijnlijk onderwees hij zijn zoon in muziek en orgelspel. Mogelijk heeft ook moeder Claudine de Martinécourt aan die muzikale opvoeding bijgedragen. Jean en Claudine kregen elf kinderen, van wie naast Jean-Philippe minstens ook Claude (organist) en Catherine (muzieklerares) professionele musici werden. Rameaus muzikale loopbaan bleef lange tijd in de knop. Over de eerste veertig jaar van zijn leven is weinig bekend. Hij fladderde als organist van de ene positie naar de andere. Naast aanstellingen in Dijon, werkte hij ook in Avignon, Lyon en Clermont-Ferrand. Even was hij ook in Italië, en in Parijs, waar de orgelvirtuoos Louis Marchand het mooie weer maakte.

Rameau zag zichzelf niet louter als organist. Zijn ambities lagen verder. Maar voor iemand die nu de reputatie heeft een van Frankrijks grootste componisten te zijn, is de stilte van de eerste veertig jaar merkwaardig. Toen Rameau dan toch voor het voetlicht kwam was het niet met een compositie, maar met een theoretisch werk (Traité de l’harmonie, 1722). Toch had hij al klaviermuziek gepubliceerd. Met later nog andere uitgaves op dat front leek Rameau op weg naar een reputatie als klaviervirtuoos en theoreticus. Tot hij in 1732 in Parijs – waar hij sinds de uitgave van de Traité woonde – Jephté van Michel pignolet de Montéclair beleefde. Hij was zeer onder de indruk van deze tragédie en musique. Een jaar later maakte Rameau een spectaculaire entree in de operawereld met Hippolyte et Aricie.

1733 was het jaar waarin Rameau furore maakte met Hippolyte et Aricie. Hij was een week voor de première (1 oktober) vijftig geworden. Het werk markeert het begin van een onwaarschijnlijke carrière als operacomponist. In de komende dertig jaar zal Rameau nog een grote hoeveelheid ‘dramatisch werk’ produceren. In een eerste periode (tot 1739) levert hij meesterwerk na meesterwerk af, met onder meer Castor et Pollux en Les Indes galantes. In een tweede periode (tot 1751) wordt hij zo mogelijk nog productiever, met onder meer de komische opera Platée (die hem een positie aan het koninklijk hof oplevert) en Pigmalion. In een derde en laatste periode lijkt Rameaus werkkracht wat af te nemen. Hij componeert een laatste keer een tragédie lyrique, die echter tijdens zijn leven niet meer op de planken komt: Les Boréades.

 Luister naar Les cyclopes van Rameau. Het komt uit het tweede boek met klavecimbelmuziek, uit 1724. Rameau presenteert daarin twee suites. De eerste suite lijkt nog wat conservatief in opzet, beginnend met een traditionele Allemande. De tweede suite bevat uitsluitend karakterstukken, met titels als La Joyeuse en L’Entretien des Muses. Tegen het eind verschijnt dan Les cyclopes. Je voelt dat Rameau hier zijn virtuoze kunnen wil etaleren. Dat valt nog meer op als je het stuk ziet spelen: Rameau gebruikt de handen als trommelstokken op het klavier. Dat zegt hij zelf in de inleiding: ‘Les mains sont entr’elles le mouvement consecutif des deux baguettes d’un tambour’. Nog trotser is hij op een nieuwigheidje (‘il n’en a point encore paru de la sorte’): de linkerhand die over de rechterhand springt.

Waaraan ging Rameaus energie op in de eerste veertig jaar van zijn leven, als je ziet hoe hij vanaf dan pas, en zelfs nog het meest vanaf zijn vijftigste, zo productief werd? Mogelijk maakte hij van zijn tijd aan het orgel gebruik om grondig inzicht te verwerven in ‘de mechaniek van de muzikale toonspraak’. Opvallend is alleszins, dat zijn Traité de l’harmonie (1722) uiterst grondig doordringt tot in het kleinste radertje van de harmonische theorie. Hij bracht orde en helderheid in de principes van de harmonie, dacht daarbij door op concepten als ‘grondnoot’ (son fondamental), ‘drieklank’ en ’septiemakkoord’, vergemakkelijkte het noteren van akkoordopeenvolgingen. Hij wist in latere werken gedetailleerd aan te tonen hoe dissonantie (displacement) en consonantie (repose) de basisdynamiek van de muzikale mechaniek uitmaken.

 In Frankrijk ging koninklijke macht gepaard met centralisme op politiek, administratief en cultureel gebied. Alles vertrok en eindigde bij de koning. In dat opbouwen van koninklijke macht speelden kunst en muziek een grote rol. In Parijs en in Versailles kwamen de grootste talenten samen, om het koninklijke hof van dienst te zijn. Dat koninklijk hof was heel groot, want van veel adellijken werd verwacht dat zij ook letterlijk dicht bij de koning woonden. Het verschil met ‘de provincies’ werd steeds groter. Je kan zeggen dat aan het begin van de 18e eeuw, op een moment dat Rameau in verschillende Franse steden als organist fungeert, het algemene muzikale niveau er in verval was. Misschien is dat wel de verklaring waarom Rameau geen noemenswaardige wapenfeiten wist te plegen, zolang hij niet in Parijs was.

Dat Rameau zoveel aandacht had voor het genre acte de ballet (en andere dans-gerelateerde vormen) kwam in het Frankrijk van de 18e eeuw uiteraard niet uit de lucht gevallen. In de vorige eeuw had de jonge Lodewijk XIV luit, klavecimbel en gitaar leren spelen, maar zijn interesse ging vooral uit naar de dans. Dat leidde in 1661 tot de oprichting van de Académie Royale de Danse. Ook voor muziek kwam er zo’n Académie, zoals ook voor andere disciplines. De Académie Royale de Musique was erop gericht de muziek van monopolist Lully te promoten. Niet alle dansmuziek was bedoeld om op te dansen. Klaviersuites zoals van Rameau, en natuurlijk ook van Bach, bevatten gestileerde dansen, bedoeld om naar te luisteren. Het is wel mogelijk dat je er niet bij stil kan blijven zitten.

Klaviermuziek, muziektheorie en opera. Op alle drie deze terreinen leverde Rameau zijn bijdragen tot de muziekgescheidenis. Hij verhoogde in de klaviermuziek zowel subtiliteit als virtuositeit. Hij zocht naar de ‘natuurlijke principes’ van harmonie en tilde daarmee de muziektheorie op tot wetenschappelijk niveau. In de wereld van de opera, met name die van de tragédie lyrique, keek hij al vooruit naar onder meer Wagner: hij zat dichtbij de ‘oneindige melodie’, gebruikte het orkest niet louter ter begeleiding, voegde grootse koren toe. En er was veel dramatiek en spektakel. We zouden haast – wellicht gelukkig – vergeten dat hij als persoon geen goede reputatie had. Korzelig en humeurig, werd gezegd. Op zijn sterfbed in 1764 vond hij blijkbaar nog genoeg kracht om de priester die hem bijstond terecht te wijzen omdat hij vals zong.  

In de vierde scène van Pigmalion komt L’Amour de beeldhouwer gelukwensen met zijn doorzettingsvermogen. Voor zijn talent mag hij een beloning verwachten, zegt ze. Er is maar één probleempje: dat mensgeworden beeld moet nog leren dansen! Daarvoor hebben we les aimables Grâces nodig. Zo staat het in de partituur: ‘De Gratiën instrueren het standbeeld en tonen haar de verschillende karakteristieken van de dans.’ De populairste dansen van het moment passeren de revue. Het begint ‘très lent’, en ‘a demi jeu’, maar lang duurt die voorzichtigheid niet. Daar is een Gavotte met Menuet, een Chaconne, een Loure, een Passepied, een Rigaudon, een Sarabande ‘Pour la Statuë’ en een Tambourin. Bij de meeste van deze dansen staat de instructie ‘vif’ toegevoegd, bij de Tambourin zelfs ‘fort vite’: mevrouw het standbeeld is volleerd.

Rameau schreef een acte de ballet met de naam Pigmalion. Dat is de spelling die we hier hebben gehanteerd. Toch is in het Nederlands de spelling Pygmalion dominanter, bijvoorbeeld in het begrip ‘het Pygmalion-effect’. Wanneer lesgevers, vaak onbewust, verwachtingen hebben tegenover bepaalde leerlingen, kan dat de prestaties van die leerlingen sturen. Dat noemen we ‘het Pygmalion-effect’. Keren we terug naar de Rameau-spelling, dan kijken we nog even naar het effect van Pigmalion. Rameau was volgens een getuigenis erg in zijn nopjes met de publieke belangstelling voor zijn kleine opera. Samen met Castor et Pollux was het in de tweede helft van de 18e eeuw zijn meest uitgevoerde dramatische werk. In de halve eeuw na de première werd het werk minstens tweehonderd keer uitgevoerd. Veel andere componisten werden mee daarom ook tot het thema aangetrokken.

Beeldhouwer verliefd op eigen creatie, die tot leven komt.’ Wat een krantenkop. In de afgelopen tweeduizend jaar hebben grote hoeveelheden kunstenaars zich bij het lezen van de krant in hun ochtendkoffie verslikt. Wat een idee, dachten ze, daar moeten we iets mee doen. Enerzijds werd het verhaal herschreven, geschilderd, op muziek gezet – en natuurlijk werden er beeldengroepen van gemaakt. Anderzijds werd het verhaal tot de essentie herleid. Zoals bij Shakespeare, wanneer in The Winter’s Tale een beeld van koningin Hermione tot leven komt. Of in de 19e-eeuwse roman Pinocchio, waarin een poppenmaker zijn pop in een echte jongen ziet veranderen. Een andere herneming van het thema is My Fair Lady, een musical gebaseerd op het toneelstuk van George Bernard Shaw uit 1912: Pygmalion, A Romance in Five Acts. Rameau deed het in één akte.