Bach

In de herfst van 1705 wandelde de twintigjarige Johann Sebastian Bach meer dan 400 kilometer naar Lübeck om er de grote organist Dietrich Buxtehude aan het werk te horen. Nu is Bachs volledige oeuvre dankzij internet slechts een vingerklik van onze oren verwijderd. Voor miljoenen muziekliefhebbers is hij de oppergod van de klassieke muziek. Zijn composities lijken alomtegenwoordig, zijn marktpositie onaantastbaar. ‘Bach is best’, aldus de Welshe dichter Dylan Thomas. En toch, ondanks de reusachtige verering die hem te beurt valt, blijft Bach een enigmatisch, ongrijpbaar figuur. In vergelijking met andere beroemde componisten uit zijn tijd leefde Bach een onavontuurlijk, provinciaal leven: hij werkte onafgebroken en keihard, reisde weinig en liet voornamelijk saaie, brommerige brieven na. Wie was deze componist, die vanuit een uithoek in het Heilig Roomse Rijk onmetelijk geniale muziek bedacht?

In zijn zelf samengestelde familiestamboom met als titel Ursprung den musicalisch-Bachischen Familie plaatst Bach zichzelf aan het eind van een lange genealogie kerkcomponisten, organisten, zangers, stadsmusici en instrumentenbouwers. Bach is trots om de jongste zoon te zijn van Johann Ambrosius Bach, die als ‘stadspijper’ het muzikale leven van Eisenach bestierde. Vrouwen komen in Bachs genealogie niet voor, maar het is welhaast zeker dat ook zijn moeder Elisabeth Lämmerhirt een begaafde muzikante was. In de Latijnse School zit Bach in hetzelfde klasje als Maarten Luther twee eeuwen daarvoor, maar zijn spijbelcijfers verraden een vrij dramatische leertijd. Zijn geboortehuis is verdwenen, maar zijn doopvont in de Georgenkirche, waar hij 332 jaar geleden gedoopt werd, is nog steeds een trekpleister voor Bachpelgrims.

Kort na de dood van zijn beide ouders trekt de tienjarige Bach naar het dorpje Ohrdruf, waar zijn oudste broer Johann Christoph in aanzien staat als een ‘uiterst kunstzinnig’ kerkorganist. Johann Christoph, die bij Pachelbel had gestudeerd, brengt zijn broertje het orgelspel bij en laat hem kennismaken met internationale klaviertechnieken. Dankzij de necrologie die na Bachs dood verscheen, weten we dat de tiener er in bed duikt met partituren uit de bibliotheek van broerlief en onder maanlicht klaviermuziek kopieert. Rond zijn veertiende besluit hij zijn gymnasium af te maken in het meer dan 250 kilometer hoger gelegen Lüneberg, waar hij in de leer gaat bij de geëerde organist Georg Böhm, die hem een timbregevoelige, Franse manier van orgelspelen bijbracht.

Op zijn zeventiende staat Bach voor een levensbepalende keuze. Zal hij een internationale componistencarrière najagen, of kiest hij voor een leven als kerkorganist? Bach kiest voor het laatste: het nieuwe, imposante kerkorgel van Arnstadt voedt zijn muzikale verbeelding. In zijn toccata’s, passacaglia’s en fuga’s voor orgel hoor je een talent dat meesterlijk door het lint gaat met ornamenten en contrapunt. Maar dat de nieuwe organist een hautaine twintiger is die weet wat hij waard is, wordt de kerkraad snel duidelijk. Hij laat zich royaal betalen, zijn aanvaring met een fagottist zorgt voor opschudding en wanneer hij naar Lübeck trekt om er de bejaarde Buxtehude te horen, blijft hij maar liefst vier maanden weg. Om maar te zwijgen over die 'eigenaardige variaties' en ‘dwalende tonen' waarmee hij indommelende kerkbezoekers wakker doet schrikken.

In 1706 krijgt Bach de kerkraad van Arnstadt over zich heen omdat hij een jonge vrouw op de orgelzolder toegelaten had. Een maand later verneemt hij dat ze in de meer prestigieuze 'vrije rijksstad' Mühlhausen op zoek zijn naar een nieuwe organist. Bach grijpt zijn kans en in de zomer van 1707 zegt hij het nuffige Arnstadt vaarwel. In Mühlhausen krijgt hij als kerkorganist de leiding over het muziekleven van de stad. In ruil voor het takenpakket onderhandelt Bach extralegale voordelen in de gedaante van ‘honderd schepel graan’, ‘twee vaam stookhout’ en ‘dertig dozijn takkenbossen’. Bach verrast zijn nieuwe kerkgemeente met gesofisticeerde cantates vol opera-achtige nuances zoals Gott ist mein König, een werk dat zo in de smaak valt dat het stadsbestuur de muziek in druk laat verschijnen.

Bach heeft het in Leipzig niet onder de markt: als Thomascantor heeft hij de muzikale leiding over een handvol kerken, is hij leraar en opvoeder aan de Thomasschool, fungeert hij als muziekdirecteur aan de universiteit en staat hij in voor de wekelijkse zondagsvieringen, die hij met cantates moet opluisteren. Het ambt van Thomascantor is al sinds de 16e eeuw een van de meest prestigieuze en veeleisende functies binnen het Duitse muziekleven. Maar ondanks zijn gerenommeerde positie kan Bach niet voortdurend beschikken over voldoende of bekwame zangers en instrumentalisten. Dat zijn job bovendien afhankelijk is van diverse – soms rivaliserende – instanties, bureaucratisch geharrewar en politiek lobbywerk maakt zijn werk er niet makkelijker op.

Het standbeeld van Bach, op het plein naast de Thomaskerk in Leipzig, laat een statige, zelfzekere en sjiek uitgedoste componist zien. Met opgerolde partituur in de hand kijkt de beroemdste inwoner van Leipzig aan alle hoofden voorbij. Toch is Bach bij zijn aanstelling geeneens de eerste keus: pas nadat beroemdere componisten Telemann en Graupner voor de job van Thomascantor bedankten, komt Bach in beeld. De minachting waarmee stadsambtenaren hun cantor bejegenen, drijft Bach tot telkens brutaler gedrag. In een beroemde brief schrijft hij over de ‘voortdurende ergernissen, afgunst en kwellingen’ waartoe zijn functie hem veroordeelt. Lange tijd kijkt hij uit naar andere posities. Bach hengelt naar een betrekking in het residentiële Dresden of droomt van een topjob in het vorstelijke Postdam. Het mag niet baten: Leipzig en Bach blijken tot elkaar veroordeeld.

Op amper vier jaar tijd zal de nieuwe Thomascantor meer dan honderdvijftig cantates geschreven hebben. Zelfs rondom zwakke teksten timmert Bach muziekdramatische raamwerken van ouvertures, koren, koralen, recitatieven en aria’s. Op dezelfde manier creëert hij zijn passies, die het verhaal van Christus’ kruisdood navertellen. Dat zijn muziek veel en veel complexer is dan wat zijn voorgangers componeerden, deert hem niet. Bach voelt zich aangetrokken tot het Oudtestamentische hoofdstuk Kronieken, waarin beschreven staat hoe muziek in de tempel was geregeld. ‘Dit is het ware fundament van alle kerkmuziek waarin God behagen schept’, noteert hij in de marge van zijn Bijbelexemplaar. Onderliggende boodschap: alleen God is zijn publiek.

In het Hamburgse tijdschrift Der Critische Musikus staat in 1737 te lezen dat Bach ‘de bewondering van de hele natie zou kunnen verwerven, mocht hij meer souplesse bezitten en door zijn gezwollen en verwarrende aanpak de natuurlijkheid niet ontnemen van zijn composities’. Bachs composities worden door tijdgenoten niet alleen technisch moeilijk bevonden, ze worden ook afgedaan als hopeloos ingewikkeld. De auteur van Der Critische Musikus heeft wel een punt: terwijl de muziekwereld richting galante melodieën en preklassieke contrasten pendelt, blijft de Thomascantor vasthouden aan geleerde technieken en kunstige vormen. Ook nu beziet de muziekgeschiedenis hem als een componist die niet met zijn tijd mee was.

‘Zijn muziek houdt nooit op met bidden’, schreef de Hongaarse componist György Kurtág over Bach. Alles wat de Thomascantor componeerde, was een spiritueel offer. Naar eigen zeggen maakte hij muziek die tot doel had ‘de eer van God en de verstrooiing van de ziel’ te bevorderen. Er is haast geen werk van zijn hand dat niet afsluit met de letters SDG: Soli Deo Gloria, God alleen zij de eer. Bachs godsvrucht was immens en oprecht: vorsers rekenden uit dat hij minstens tachtig theologische boeken in zijn bezit had. Een van Bachs lievelingsboeken, Heinrich Müllers Liebes-Kuss, zegt het onomwonden: ‘muziek biedt niet alleen een glimp van het hemelse leven, maar is ook een werktuig om gericht na te kunnen denken over de dood’.

Bach was een harde werker, een uit pit en puf opgetrokken musicus. Toch is er geen enkele eigentijdse beeltenis waarop je hem muziek ziet maken. Zijn beroemdste portret beeldt hem af als het prototype van de intellectualist: franjeloos zwarte frak, strenge blik en in de handen een geleerde canon die zesstemmig kan worden uitgewerkt. Geen toeval dat hij door velen als een god aanbeden wordt. Claude Debussy noemde hem de ‘Onze-Lieve-Heer der Toonkunst’. Toch, zo analyseert dirigent John Eliot Gardiner in zijn recente biografie, leidt de adoratie voor Bachs gewichtigheid af van de essentie. Bach was allesbehalve een god, maar een korzelige en autoritaire man die nooit naliet zijn ergernis te ventileren. ‘Een typisch geval van een vierkante pin, die niet in een rond gat past’, zo omschrijft Gardiner hem.