Ludwig van Beethoven

In het Belgische telefoonboek vind je nog tientallen Van Beethovens terug. Dat de voorouders van ‘s werelds beroemdste componist uit Vlaanderen kwamen, weten ze in Mechelen maar al te goed. Overgrootvader Michiel ging er in het rood met vastgoed en kunsthandel, grootvader Louis was er als koorknaap en orgelstudent verbonden aan de Sint-Romboutskathedraal. Beide Mechelaars belandden in Bonn, waar Louis het tot kapelmeester schopte. Tot het eind van zijn leven droeg kleinzoon Ludwig het portret van Louis met zich mee. Op de Mechelse Haverwerf, kortbij de woning waar zijn voorouders ooit woonden, kijkt een bronzen Beethovenjoch bewonderend op naar zijn muzikale stamvader.

De reddingsopera Fidelio, de ‘heroïsche’ Derde symfonie, het ‘keizerlijke’ Vijfde pianoconcerto of de vrijgevochten toneelmuziek voor Goethes Egmont: Beethovens muziek bezat power en glory. Luisteraars met noten overrompelen, daar is hij op uit. Terwijl zijn publiek nog rechtkrabbelt van de zoveelste muzikale stoot, heeft Beethoven al een nieuw stuk klaar. Tussen 1802 en 1812 schrijft hij een ontzagwekkende hoeveelheid meesterwerken. Het benefietconcert dat hij in december 1808 organiseert, is het bewijs van zijn werkdrift. Op het programma staan niet alleen de premières van zijn Vijfde en Zesde symfonie, maar ook die van het Vierde pianoconcerto en de Koorfantasie. Het publiek trotseert een ijskoude winternacht om zich vier uur lang aan de meest geniale muziek op te warmen.

In 1810 publiceert hobbycomponist en beroepsfantast E.T.A. Hoffmann een roemruchte analyse van Beethovens Vijfde symfonie. Hoffmann vordert zijn lezers op niet zomaar passief te luisteren, maar op zoek te gaan naar de ‘betekenis’ van deze tekstloze muziek. Beethoven ontsluit volgens Hoffmann een onbekend rijk dat ‘niets gemeen heeft met de uiterlijke, zintuiglijke wereld’ en waarin de luisteraar ‘alle definieerbare gevoelens achterlaat, zodat hij zich kan overgeven aan het onuitsprekelijke’. Muziek als filosofie: nog steeds, meer dan tweehonderd jaar later, is aan die indruk niks veranderd. De beroemde aanhef van Beethovens Vijfde symfonie, aldus muziekjournalist Matthew Guerrieri, ‘lijkt de betekenis van de symfonie te ontsluiten maar legt verleidelijke mysteries buiten ons bereik. Ze zegt iets, maar geeft niks toe.’

In 1818 gaat Beethoven in de Hammerklaviersonate op avontuur: met rappe noten en dwarse fuga’s lapt hij de klassieke vormen aan zijn laars. Kort daarna zet hij de eerste maten van zijn Negende symfonie op papier. Ook hier daagt het besef dat de klassieke fatsoensregels niet zullen volstaan. Zijn nieuwe symfonie zal er een worden met vocale elementen: half orkestwerk, half cantate. Eerst denkt Beethoven aan een Grieks-mythologische hymne en een lofzang op Bacchus, maar dat plan sneuvelt aan de oppervlakte. Uiteindelijk lijkt hij toch een zuiver orkestrale symfonie te zullen schrijven, maar wanneer hij in 1823 aan de finale begint, rakelt hij een ode op van Friedrich von Schiller. ‘Alle menschen werden Brüder’: Helleense rechtvaardigheid, verpakt in Duits-romantisch humanisme.

Beethoven en Schiller: nooit hebben ze elkaar ontmoet, brieven zijn niet uitgewisseld. De dichtende filosoof en toneelschrijvende historicus wist vermoedelijk niet eens af van het bestaan van de elf jaar jongere componist. Muziek was aan Schiller sowieso niet besteed: zijn interesse gold het doordenken van de geschiedenis en het romantiseren van de Verlichtingsidealen. Toneel was zijn medium. De vrijheidswind die uit theaterstukken als Die Räuber waaide, maakte machthebbers zo nerveus dat hij in de jaren 1780 op de vlucht moest. In Weimar profiteerde Schiller van de vriendschap met Goethe en vierde hij triomfen met invloedrijke geschriften en grote toneelstukken. Wie zich realiseert dat Wilhelm Tell nog in 1941 op last van de Führer verboden werd, beseft hoe explosief de politieke lading van zijn werk wel is.

Beethoven is fan. Hij bezit de eerste editie van Schillers verzameld werk en citeert vaak en graag uit de toneelstukken van zijn ‘Lieblings Dichter’. Dat bij Schiller alles, ook de kunst, in het teken van vrijheid staat, treft hem diep. In Schillers esthetische wereld eist zelfs de jas die iemand draagt respect voor vrijheid. ‘Die jas verlangt van mij’, schrijft hij in een typerende passage, ‘dat ik niemand laat merken dat hij mij dient. In ruil daarvoor echter belooft hij mij, zo terughoudend van zijn vrijheid gebruik te maken, dat mijn vrijheid daar niet onder lijdt. En als we beiden woord houden, zal iedereen zeggen dat ik goed gekleed ben.’ Karl Marx meets Karl Lagerfeld. 

Beethoven deelt ook Schillers geloof in een ‘Vernunftstaat’: een gemeenschap waarin mensen niet zomaar denken en handelen uit eigenbelang, maar uit moreel besef. De weg daartoe ligt volgens Schiller in een kunstzinnige opvoeding. De aanraking met ‘het schone’ slaat een brug naar een werkelijk humanitaire gemeenschap. De ideale mens is volgens hem degene die van zijn leven een kunstwerk maakt. Ook al draagt Beethoven Schillers levensfilosofie als tattoo op de borst, van diens teksten blijft hij af. Slechts één keer waagt hij het om groots uit te pakken met een Schillertekst. Maar de impact die An die Freude maakt in Beethovens Negende symfonie is meteen enorm. 

Dat Beethoven begin jaren 1820 troost vindt in Schillers An die Freude is de voorbode van een strijdscenario voor de kunsten. Tot aan het midden van de eeuw zal de romantiek in de pas lopen van rebellie. Niet alleen Beethoven, ook andere kunstenaars kijken als gevolg van het blitzfenomeen Napoleon anders naar de wereld en voelen zich geroepen om hun stem te verheffen. Lord Byron zet zich in voor de onafhankelijkheid van Griekenland, Percy Bysshe Shelley betreurt in verzen het verlies aan maatschappelijke houvast, Honoré de Balzac doorprikt in vuistdikke romans de illusies van de burgerij, Victor Hugo en Charles Dickens maken ellende tot literair vraagstuk, Théodore Géricault zet de Londense armoe om in plaatjes en Honoré Daumier reduceert de monarchie tot een cartooneske spotprent.

Door zijn nieuwe symfonie te bekronen met een pleidooi voor verbroedering verloor Beethovens of de muziek voorgoed aan onschuld. In plaats van Schillers ode te herleiden tot een lief lied, verleent hij ze de grootst denkbare dimensie: als magistrale apotheose van een orkestwerk. Door een publiek genre als de symfonie te gebruiken als spreekbuis voor utopisch denkwerk, maakt Beethoven een einde aan de illusie dat muziek politiek ongevaarlijk zou zijn. Niet toevallig gebruikte Leonard Bernstein, na de val van de Muur, de Negende symfonie als historische kookwekker: het woordje ‘Freude’ werd voor de gelegenheid vervangen door ‘Freiheit’.

di 20.02.18 / 13.30
Ludwig van Beethoven en 'zijn Negende' / Luistercursus

do 22.02.18 / 20.00
Lounge Ludwig / Een bonte ode aan Ludwig van Beethoven

vr 23.02.18 / 20.00
Beethoven. Symfonie nr. 9 / Anima Eterna Brugge

za 24.02.18 / 19.00
Beethoven H♥rtz / Muziek in je binnenste

za 24.02.18 / 20.00
Beethoven. Symfonie nr. 9 / Anima Eterna Brugge

zo 25.02.18 / 15.00
9 / KOPERGIETERY & Cas Public

di 06.03.18 / 13.30
Ludwig van Beethoven en 'zijn Negende' / Luistercursus

Geen uitvoering van Beethovens muziek spreekt zo tot de verbeelding als die van de Negende symfonie, op 7 mei 1824 in het Weense Kärntnerthortheater. Het publiek, dat in groten getale is komen opdagen, weet: de nieuwe symfonie is Beethovens eerste na tien jaar stilzwijgen. Zal de dove componist de klasse van zijn vroegere symfoniewerk kunnen evenaren? Op het podium slaat Beethoven wild om zich heen, vanuit de coulissen leidt Ignaz Umlauf het geheel in goede banen. Wanneer het publiek al na het scherzo in tumultueus applaus losbarst, moet iemand aan Beethovens mouw trekken om hem attent te maken op de dolenthousiaste menigte. Na afloop van de finale gaat de zaal door het dak. Pas wanneer Beethoven later op de avond de rekening gepresenteerd krijgt, stort hij van geluk in elkaar: dit stukje muziekgeschiedenis heeft hem slechts 420 gulden gekost.

Fluisterzachte hoorns, stil zinderende altviolen en cello’s, violen die vanuit de stratosfeer neertuimelen: zo ijzingwekkend mooi is nooit eerder een symfonie begonnen. Ineens zet een dramatisch, hoekig hoofdthema in, gebaseerd op de vallende violen. Voor je het weet wordt de mysterieus onheilspellende intro herhaald. Halfweg het openingsdeel keert de intro terug: niet sereen of embryonaal zoals aan het begin, maar schrikbarend brutaal, met dreigende paukenroffels en verontrustende trillers. Het openingsdeel suggereert een wereldbeeld aan flarden: hoopvolle melodietjes en blijmoedige signalen worden afgeblaft of afgestraft, in de slotmaten doemt een onheilspellende begrafenismars op. 

Ook in het volgende scherzo mikt Beethoven knallertjes op het trommelvlies. Opnieuw opent de muziek met vallende, neerkletterende noten. Strijkers en pauken kukelen halsoverkop achterover en geven zo de opmaat voor een koortsachtige en overijlde beweging. Beethoven mijdt de term ‘scherzo’ in zijn manuscript, waarmee hij de suggestie van vrolijke gekte (‘scherzo’ betekent letterlijk ‘scherts’) vermijdt. Ook hier niks om gerust in te zijn: de halsbrekende rush waarmee het orkest zich doorheen meer dan 1500 maten moet jagen, wordt bemoeilijkt door haaks geplaatste paukenslagen.

Pas in de derde, langzame beweging slaat Beethoven een meer zalvende toon aan. Voor het eerst opent de muziek met een stijgende figuur. Het Adagio molto e cantabile ontspint als een hemelsmooie, lang uitwaaierende melodie. Beethoven verheft eenvoud tot hoogste kunst: de melodieën deinen op een eb en vloed van hymnische harmonieën en vredige ritmes, waarin blazers voor quasi-kerkelijke steunkleuren zorgen. Toch kan Beethoven het niet nalaten om de slotpassage (een reeks variaties op de hoofdmelodie) in te zetten met een penetrant kopermotief, dat de illusie van schoonheid met militaire krachtpatserij doorprikt. 

Dan valt de symfonie in scherven uit elkaar. Beethoven opent zijn finale met een orkestrale kakofonie: een schrikwekkende fanfare die de onrustbarende eruptie uit het openingsdeel in herinnering roept. Cello’s en bassen trappen vol het gaspedaal in met een forsig recitatief, dat onderbroken wordt door herkenbare flarden uit de voorgaande bewegingen. Verderop presenteert Beethoven de langverwachte, wereldberoemde hoofdmelodie. Maar na drie orkestrales variaties op deze prachtmuziek knalt de luisteraar met het hoofd tegen de verbijsterende ‘Schreckensfanfare’. Er is een plan B nodig om te ontkomen aan de wurggreep van het duister.

Nu mag het stoppen, vindt de bariton. ‘O vrienden, niet deze tonen, maar laat ons er meer aangename en vreugdevolle zingen.’ Zo legt Beethoven het plankje naar Schillers extatische hymne met de wereldberoemde hoofdmelodie. Maar voor de woorden ‘laat je omarmen, miljoenen’ heeft Beethoven heel andere muziek klaar. Wanneer Schiller zich richt tot een ‘boven het sterrenuitspansel’ wonende schepper, vat Beethoven het gevoel van menselijke nietigheid in een weifelmoedige, nogal complexe melodie vol grote sprongen. ‘Voel je de Schepper, wereld?’, vraagt Schiller zich af. Beethoven antwoordt met muziek die niks minder dan mystiek ontzag tentoonspreidt.

Schiller, de ‘Duitse Shakespeare’, hoopt in zijn ode op een cultuurnatie waarin mensen beter worden door de omgang met elkaar. Pas in het besef dat ware vriendschap een godsgeschenk is, kan de moderne mens ontsnappen aan de schaduwkanten van het bestaan. Beethovens opsplitsing tussen onbezwaarde jubelzang (de beroemde hoofdmelodie) en transcendente declamatie (de minder bekende melodie) dient de essentie van Schillers lofzang op de vriendschap. Naarmate wereldse en mystieke gevoelens verstrengelen, grijpen ook Beethovens melodieën in elkaar en slingert de symfonie via een dubbelfuga naar een grandioze apotheose.

Beethovens Negende boort zo’n universele dimensie aan dat vrijwel elke ideologische strekking zichzelf in het werk weerspiegeld ziet. Meteen ook de verklaring waarom het werk, ondanks de onmiskenbaar vredelievende boodschap, toegeëigend kon worden door zowel nazi’s als communisten. Het verklaart waarom het feminisme in de symfonie een voorbeeld zag van masculiene onderdrukking, of waarom het postkolonialisme er sporen in ontdekte van imperialistisch exotisme. Niemand kan er aanspraak op maken, iedereen wordt erdoor aangesproken: Beethovens Negende is in de meest letterlijke betekenis van het woord een ‘kus aan de hele wereld’.

di 20.02.18 / 13.30
Ludwig van Beethoven en 'zijn Negende' / Luistercursus

do 22.02.18 / 20.00
Lounge Ludwig / Een bonte ode aan Ludwig van Beethoven

vr 23.02.18 / 20.00
Beethoven. Symfonie nr. 9 / Anima Eterna Brugge

za 24.02.18 / 19.00
Beethoven H♥rtz / Muziek in je binnenste

za 24.02.18 / 20.00
Beethoven. Symfonie nr. 9 / Anima Eterna Brugge

zo 25.02.18 / 15.00
9 / KOPERGIETERY & Cas Public

di 06.03.18 / 13.30
Ludwig van Beethoven en 'zijn Negende' / Luistercursus