06 okt 2023TOPSTUK MOZARTCOSÌ FAN TUTTE (1790)
Mozarts 'Cosi fan tutte' (1790)
Het is niet de beroemdste opera van Mozart. Ook niet de meest
gespeelde. Het libretto is behoorlijk bizar. Er zitten weinig echt pakkende
melodieën in. Toch is Così fan tutte (1790,
‘Zo doen alle vrouwen’) een meesterwerk, een topstuk. Het was ongeveer de
twintigste keer dat Mozart een groot werk voor muziektheater schreef. Een genie
was hij als kind al, maar nu had hij ook tonnen ervaring. Om een opera tot hart
en hoofd te laten doordringen wist hij de meest opwindende muzikale wendingen
te bedenken, de subtielste finesses aan te brengen.
Wat willen we over Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) zeker weten,
in welke context leefde en werkte hij, en hoe zit Così fan tutte precies in mekaar?
Wolfgang Amadeus Mozart, Così fan tutte (KV 588, 1790). Wenen, Theater and der Wien, Riccardo Muti, 1996.
Hoofdstuk 1Een kort en vol leven
Mozart is jong gestorven. Omdat hij vroeg actief was als wonderkind,
heeft hij toch een loopbaan van dertig jaar gehad. Hij werd onderwezen en
opgeleid door een ambitieuze vader. Hij was het kleine broertje van een zeer
getalenteerde zus. Reisde veel, maar was professioneel vooral verbonden met
Salzburg en Wenen. Hij trouwde met een zangeres. Ze kregen zes kinderen,
waarvan er slechts twee volwassen werden.
Op het moment dat hij zijn fortuin had kunnen maken, werd hij ziek.
Hij stierf in ietwat mysterieuze omstandigheden, twee maanden voor zijn 36e
verjaardag. Zijn leven spreekt tot de verbeelding, ook omdat van hem zoveel
brieven bekend zijn. Hij maakte composities in zowat alle denkbare genres,
waaronder pianomuziek en kamermuziek, concerti en symfonieën, opera’s.
Wolfgang Amadeus Mozart, Die Zauberflöte (KV 620, 1791), Ouverture. Orchestra da Camera di Pescara - Colibrì Ensemble, 2021.
Je luistert naar Leopold Mozart, Pianosonate nr. 2 in Si mol groot, Allegro assai. Christine Schornsheim, 2012.
Beluister het volledige fragment
Door God geliefd
Leopold Mozart (1719-1787) was de zoon van een boekbinder uit
Augsburg. Tegen de zin van zijn ouders trok hij naar de universiteit van
Salzburg. Intussen werd hij organist en violist. Uiteindelijk kwam hij in de
hofhouding van de prins-aartsbisschop terecht. Hij was er eerst gewoon violist,
later onderkapelmeester.
Met Anna Maria Pertl (1720-1778) kreeg Leopold zeven kinderen,
waarvan er twee volwassen werden: een meisje Maria Anna (1751, koosnaam
‘Nannerl’), en een jongetje (1756, koosnaam ‘Wolferl’) dat voluit heette:
Joannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus. De eerste twee namen verwijzen naar
zijn geboortedag (27 januari, feest van de heilige Johannes Chrysostomus).
Wolfgangus was de naam van zijn grootvader aan moeders kant (afkomstig uit
Sankt Gilgen, aan het Wolfgangmeer). De laatste voornaam Theophilus (‘door God
geliefd’ of ‘God liefhebbend’) schreef vader Leopold soms als ‘Gottlieb’.
Wolfgang zelf gebruikte meestal ‘Amadè’.
Je luistert naar Thomas Mann, Das Wunderkind (1903). Voorgelezen door Thomas Mann, 1954.
Beluister het volledige fragment
Een vinnig baasje
Het beroemdste wonderkind aller tijden? Dat moet toch de kleine
Wolfgang Amadè Mozart zijn.
De term ‘wonderkind’ is niet zonder problemen. Het nog erg jonge kind
toont voor een bepaalde tak van kunst of wetenschap een uitzonderlijke aanleg,
en dat wordt aan de wereld getoond. De kwintessens is echter wat van dat talent
van het kind zelf is, en wat door de omgeving gestimuleerd dan wel geforceerd,
of eventueel uitgebuit is.
Laat ons zeggen dat vader Leopold het beste voor had met zijn
kinderen. Eerst Maria Anna en later Wolfgang zijn uiterst getalenteerd, en dat
moet Europa zien. Aan het hof in München – het eerste grote openbare moment –
maken de kinderen grote indruk: 'Het kleine ventje speelt fantastisch. Het is
een vinnig baasje, levendig en charmant. Zijn zus speelt meesterlijk.'
Een vinnig baasje
Wolfgang Amadeus Mozart, Concerto in la groot voor piano en orkest (KV 414, 1782), Allegro.
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Eine kleine Nachtmusik (KV 525, 1787).
The English Concert, Andrew Manze, 2003.
Beluister het volledige fragment
Voortdurend op tournee
Tussen het eerste openbare moment als wonderkind en zijn overlijden
dertig jaar later, is Mozart bijna vierduizend dagen van huis geweest. De
eerste concertreis, met het hele gezin, duurde drie jaar. Duitsland, Frankrijk,
de Nederlanden, Engeland … In de jaren daarna zouden nog eens vijf grote
concertreizen volgen. Overal succes, maar het reizen in die tijd was moeilijk,
vermoeiend, gevaarlijk en duur. Frustratie was er zeker ook: soms moest het
gezin wekenlang wachten tot ze aan een bepaald hof ontvangen konden worden.
Mozart werd beroemd. Na een concert in Venetië niets dan lof: 'De
jonge Mozart werd door alle muziekliefhebbers bewonderd. Een musicus gaf hem
een fugathema dat hij meer dan een uur lang uitwerkte met kennis en
vaardigheid, met zoveel aandacht voor harmonie en ritme, dat zelfs de grootste
kenners verbaasd waren.'
Werken voor de aartsbisschop
Als in 1772 een nieuwe man op de troon van het prinsaartsbisdom
Salzburg komt te zitten, breekt voor vader en zoon Mozart een lastige tijd aan.
Leopold loodst zijn zoon wel binnen bij het hof van Hieronymus von Colloredo
(1732-1812), maar de prelaat is een moeilijke, brutale en ongevoelige man, die
bovendien een duidelijke voorkeur heeft voor Italiaanse musici. Daardoor kreeg
Leopold Mozart wellicht niet de promotie waar hij mocht op hopen.
Ook al zou de relatie met Colloredo nooit lekker lopen, zoon Mozart
had onder diens bewind wel zeer productieve jaren. Dat was met veel meer
religieuze muziek dan hij had gewild, maar één ding is duidelijk: Mozarts ster
rijst. Hij boert goed en kan naar een groter appartement in een nettere wijk
van de stad verhuizen. Hij wordt zich bewust van zijn status.
Wolfgang Amadeus Mozart, Krönungsmesse (KV 317, 1779). Ensemble Matheus, Jean-Christophe Spinosi, 2022.
Settelen
Al snel is Mozart de sfeer en het werken in Salzburg beu. Hij wil
meer en beter. Leopold neemt zijn zoon mee naar Wenen, maar hij komt er niet
aan de bak.
Wolfgang reist met zijn moeder naar München, leert in Augsburg de
nieuwste pianoforte’s kennen, probeert ook in Mannheim voet aan de grond te
krijgen, komt in Parijs terecht (waar zijn moeder sterft). Nergens vindt hij
genoeg rust, tot hij opnieuw in Wenen arriveert en een kamer betrekt in het
huis van het muzikale gezin Weber. Met de dochters des huizes, zangeressen, is
hij al langer bekend. In Mannheim had hij een oogje laten vallen op Aloysia,
maar uiteindelijk is het de jongere Constanze die mevrouw Mozart zal worden.
Zij zal zes kinderen baren, waarvan twee zonen de volwassen leeftijd bereiken.
Wolfgang Amadeus Mozart, Le nozze di Figaro (KV 492, 1786), Voi, che sapete (Cherubino). Amsterdam, De Nationale Opera, Marianne Crebassa, 2016.
Een leven afgebroken
Begin jaren tachtig is de reputatie van Mozart in Wenen gevestigd.
Het grote succes van Die Entführung aus
dem Serail (1782) – het Singspiel
waarvan keizer Jozef II nadien gezegd zou hebben dat het ‘te veel noten’
bevatte – bracht Mozart op het toppunt van zijn roem. Dit waren de beste en
meest productieve jaren van zijn leven.
Ook als klavierspeler was hij dé man, al was Muzio Clementi
(1752-1832) een concurrent. Hij speelde veel concerten, schreef alsmaar nieuwe
pianoconcerto’s voor eigen gebruik, componeerde aan een koortsachtig tempo in
alle genres, en begon in 1784 een catalogus van zijn werken aan te leggen.
Toch gaat het weer bergaf. Mozart worstelt met schulden, verhuist
naar een goedkopere buurt, krijgt gezondheidsklachten. Werkend aan een Requiem sterft hij, mogelijk ten gevolge
van een infectieziekte, door de dokters destijds beschreven als ‘hitziges
Friesel Fieber’.
Wolfgang Amadeus Mozart, Requiem in re klein (KV 626, 1791), Lacrimosa. Orchestre des Chams-Élysées, Collegium Vocale.
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Die Zauberflöte (KV 620, 1791), Der Hölle Rache kocht in meinem Herzen (Koningin
van de nacht). Concerto Köln, Patricia Petibon, 2008.
Beluister het volledige fragment
Grootse projecten
Er zijn bijna geen genres te noemen waarin Mozart geen muziek
schreef. Alles van grootse missen, oratoria en opera’s, over muziek voor grote
en kleine ensembles tot de intiemste kamermuziek, het eenvoudigste liedje, een
korte canon.
Nog voor hij twintig werd, had hij al meer dan tien opera’s
geschreven. (We gebruiken ‘opera’ hier in de breedste zin van het woord; in
sommige gevallen is ‘Singspiel’ correcter.) Toch moest het grote werk nog
komen. Ongeveer een derde van Mozarts muziekdramatische werken behoort vandaag
tot het standaardrepertoire van operahuizen over de hele wereld: het trio
opera’s op libretto van Lorenzo Da Ponte (Le
nozze di Figaro, Don Giovanni, Così fan tutte), daarnaast Die Zauberflöte, en in iets mindere mate
Idomeneo, Die Entführung aus dem Serail en
La clemenza di Tito.
Solo klein en groot
Bij werken van Mozart zie je vaak een nummer staan, voorafgegaan door
‘K’ of ‘KV’. Dat is de afkorting van ‘Köchelverzeichnis’: een catalogus van
Mozarts werken samengesteld door Ludwig von Köchel (afgewerkt in 1862, later
door anderen verbeterd, gepreciseerd). Het overzicht dat Köchel maakte is
chronologisch. KV1 is het allereerste klavierwerkje van de piepjonge Mozart.
Het onafgewerkte Requiem, waar Mozart
op zijn sterfbed nog aan werkte, kreeg het nummer KV626.
Wat tussen nummers 1 en 626 zit is enorm. Als je elke dag één uur
naar muziek van Mozart zou luisteren ben je meer dan een half jaar zoet.
Natuurlijk trekt de pianomuziek veel aandacht. Er zijn achttien pianosonates en
bijna dertig pianoconcerto’s. Maar ook andere instrumenten werden met veel
moois bedacht. Er zijn concerto’s voor viool, klarinet en andere houtblazers,
hoorn.
Wolfgang Amadeus Mozart, Concerto in re klein voor piano en orkest (KV 466, 1785). Swedish Radio Symphony Orchestra, Daniel Harding, Maria João Pires, 2022.
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Quintet (KV 581, 1789). Emerson String Quartet, David
Shifrin, 1999.
Beluister het volledige fragment
Een kamer vol muziek
Een bijzondere categorie in het werk van Mozart is de kamermuziek.
Vaak speelt daarin de piano een hoofdrol. Zelfs de grote hoeveelheid
vioolsonates werd aanvankelijk nog ‘sonates voor piano en viool’ genoemd (let
op de volgorde).
Het paradepaardje van bijna elke componist uit ‘de klassiek’ is het
strijkkwartet. Van Mozart kennen we er meer dan twintig, naast nog een handvol
strijkkwintetten. De vroege werken zijn nog erg door Haydn beïnvloed. Beide
heren kenden mekaar goed, en ze spraken bewondering uit voor elkaar. Overigens
was Haydn aanwezig op een eerste try-out van Così fan tutte, bij Mozart thuis op oudejaar 1789.
In de drie laatste strijkkwartetten spreekt een rijpe, trefzekere
Mozart. Hij toont er ook een bijzondere zorg voor de cellopartij. Dat komt
omdat deze kwartetten geschreven zijn voor Frederik Willem II. De koning van
Pruisen was een begaafd cellist.
Een kamer vol muziek
Klarinettist Antony Pay introduceert de ‘vijf-kleppen-klarinet’. Orchestra of the Age of Enlightenment, 2018.
Een leven vol brieven
Herr Mozart schreef brieven. De verzameling leest als een briefroman.
Het begon met de brieven die hij schreef aan zijn moeder en zus, toen hij met
zijn vader een vijftien maanden durende reis naar Italië ondernam. Die reis
begon op 12 december 1769. We leren de schrijfstijl van een dertienjarige
kennen: creatief, expressief, persoonlijk. Duidelijk iemand die van taal houdt,
en van schrijven. Hij toont veel gevoel voor humor, experimenteert graag,
schuwt de vulgariteit niet. Hij is liefhebbend en gehoorzaam, en heeft veel
respect voor zijn vader: 'direct na God komt Papa'.
Dat alles blijft in de latere brieven onverminderd doorgaan. Soms
wordt het ernstiger. Over collega’s spreekt hij kritisch, soms laatdunkend. Hij
schrijft over het reizen, het vele werk, connecties, opdrachten,
liefdeskwesties, gevoelens, ziekte, geldproblemen.
Andreas Fladvad-Geier leest een brief voor van Mozart aan zijn vader, 8 november 1777. Salzburg, Mozarteum, 2020.
Hoofdstuk 2Wie en wat van belang was
Mozart leefde en werkte in Salzburg en Wenen, en reisde van kindsbeen
af naar de belangrijkste Europese steden (ongeveer tweehonderd plaatsen in tien
landen). Dat was vruchtbare grond voor muzikaal talent. Maar zelfs het grootste
talent heeft – vergeef ons de beeldspraak – bemesting nodig. Een stimulerende
context tijdens het opgroeien, de juiste mensen ontmoeten, artistiek en
financieel aangemoedigd worden, deel uitmaken van vernieuwingen of er de
gangmaker van zijn. Een aantal personen zijn in Mozarts leven van groot belang
geweest: vader Leopold, de ‘Londense Bach’ Johann Christian, Baron van Swieten.
De prins-aartsbisschop van Salzburg was ook van belang, maar dan eerder ex negativo: het is Mozarts moeilijke
relatie met de prelaat die hem tot een verhuis naar Wenen deed besluiten.
Een tijd zonder conservatoria
Hoe werd je in de 18e eeuw professioneel musicus? Inschrijven aan het
conservatorium? Dat was bijna onmogelijk: de meeste conservatoria werden pas
opgericht in de 19e eeuw. Die van Parijs was een van de eerste: 1784. Op dat
moment zat Mozart al op het absolute hoogtepunt van zijn loopbaan.
Nee, om professioneel musicus te worden moest je in de leer gaan bij
vakmensen. Leopold Mozart was zo iemand. Voor zijn kinderen was hij de eerste
(en zo goed als enige) leraar. Verder is de invloed van geschreven ‘methodes’
in die tijd ook niet te onderschatten. In het jaar van de geboorte van zoon
Wolfgang (1756) publiceerde Leopold Mozart een Versuch einer gründlichen Violinschule. Deze vioolmethode kende een
goede verspreiding, met verschillende heruitgaves, en vertalingen in het
Nederlands en het Frans.
Wolfgang Amadeus Mozart, Concerto in Si mol groot voor viool en orkest (KV 207, 1773). London Philharmonic Orchestra, Julia Fischer, 2022.
Voor vrouwen altijd moeilijk
Mozarts oudere zus Maria Anna (‘Nannerl’) was ook zeer getalenteerd.
We kunnen alleen maar gissen wat zij voor de muziekwereld zou hebben betekend
mochten vrouwen dezelfde rechten als mannen hebben gehad. De belemmeringen
waren alleszins groot. Voor vrouwen was er eigenlijk alleen de weg van het
huishoudelijk leven, de zorg voor het gezin en het huis. Dat moest bovendien
fatsoenlijk en bescheiden gebeuren.
Maria Anna genoot de waardering en het respect van haar vader. Hij
nam haar mee op de lange concertreizen met broertje Wolfgang. Maar toen ze de
‘huwbare leeftijd’ bereikte kon dat niet meer. Wat haar toen nog restte was:
huwen, kinderen krijgen, eventueel wat pianoles geven. En zo ging het. Later
zou ze zich om de muzikale nalatenschap van haar broer bekommeren, zoals ze ook
Mozart-biografen hielp met materiaal uit de eerste hand.
Maria Anna Mozart: The Other Mozart Prodigy. Daniel Adem Maltz in gesprek met Dr. Anna Neumayr, 2020.
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Concerto in Sol groot voor piano en
orkest (KV 107, 1772, arrangement van Johann Christian Bach, Sonate opus 5 nr.
3). London Baroque, 2008.
Beluister het volledige fragment
Een Duits-Londense mentor
Johann Christian Bach, de jongste zoon van Johann Sebastian, woonde
in Londen toen Mozart hem daar in 1764 ontmoette. Mozart bleef zijn leven lang
naar de Engelse Bach opkijken.
Uit Mozarts correspondentie blijkt hoezeer hij het werk van zijn
collega waardeerde. 'Ik heb Non sò d’onde
viene op muziek gezet', schreef hij vanuit Mannheim aan zijn vader in 1778.
'Dat was al zo mooi door Bach gecomponeerd; en ik deed het om de volgende
reden: ik ken de aria van Bach zo goed omdat ik er erg van hou en ik het altijd
in mijn hoofd kan horen. Dus wou ik zien of ik in staat zou zijn om een aria te
schrijven die volledig anders zou zijn dan die van Bach – en inderdaad: mijn
aria gelijkt helemaal niet op de zijne.'
Op z'n Italiaans
Met Johann Christian Bach had Mozart wel wat gemeen. Dat begon al
toen Mozart enkele pianosonates van Bach tot pianoconcerto’s ombouwde. Later
zouden deze heren elk een opera Lucio
Silla maken. Een Italiaanse opera. Voor componisten in de 18e eeuw was dat
dé manier om aandacht te trekken.
Een ‘Italiaanse opera’ wordt zo genoemd niet alleen vanwege de
Italiaanse tekst. In de 18e eeuw was het een genre geworden, met een ernstige (seria) of komische (buffa) inslag. Aanvankelijk was zo’n opera bijna stereotiep een
opeenvolging van recitatieven (gezongen tekst, dicht tegen het spreektempo aan)
en aria’s (stilstaan bij een gedachte, een moment om de zanger te laten
schitteren). In Così fan tutte heeft
Mozart dat patroon grotendeels verlaten: recitatieven worden kleurrijker,
terwijl aria-achtige bewegingen het ritme van de actie minder verstoren.
Giancarlo Rizzi geeft uitleg bij Mozarts muziek in Lucio Silla. La Monnaie De Munt, 2017.
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Sinfonia ‘Parijse symfonie’ in Re groot
(KV 297, 1778). The Danish National Chamber Orchestra, Adam Fischer.
Beluister het volledige fragment
Op z'n Frans
Het gezin Leopold Mozart had in 1763 en 1766 Parijs bezocht, met
relatief succes. Ze hadden er vrienden gemaakt, mochten zich laten zien aan het
koninklijk hof. Van de jonge Mozart werden in Parijs voor het eerst composities
gepubliceerd. Met deze goede herinneringen in het achterhoofd stuurde Leopold
Mozart zijn zoon in 1778 – hij was toen 22 jaar – opnieuw naar Parijs. Hij gaf
Wolfgang een lijst van 51 namen mee die hij in de stad moest contacteren.
Moeder Anna Maria Pertl reisde met hem mee.
Maar voet aan de grond krijgen in Parijs bleek erg moeilijk. Mozart
ontving wel wat opdrachten – waaruit
onder meer de ‘Parijse’ symfonie KV297 voortkwam – maar een echt succes werd
het niet. Bovendien werd zijn moeder ziek. Ze overleed twee weken later. Met
lood in de benen keerde Mozart naar Salzburg terug.
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Serenade ‘Colloredo’ in Re groot (KV
203, 1774), Presto. Scottish Chamber Orchestra, Alexander Janiczek, 2008.
Beluister het volledige fragment
Gevecht met de prelaat
Bij terugkeer uit teleurstellend Parijs werd Mozart in 1779
aangesteld als hoforganist van prins-aartsbisschop Colloredo in Salzburg. In de
vorige zin had ‘op de koop toe’ kunnen staan, want een saaie job in een stad
die hij was gaan haten: het zou Mozart snel te veel worden. Naar de geest van
de tijd behandelde de aartsbisschop musici als niets meer dan dienaars, ‘laag’
personeel. (Mozart: 'Ich wuste nicht daß ich kammerdiener wäre.')
Maar ongeluk en geluk liggen soms dicht bij mekaar. Toen twee jaar
later de vader van de aartsbisschop op sterven lag in Wenen, werd Mozart
verwacht met de hofhouding mee te reizen. Wenen! Mozart wrong zich los van de
aartsbisschop en schreef aan zijn vader: 'Ik ben niet langer zo onfortuinlijk
om in de dienst van Salzburg te zijn – vandaag was een gelukkige dag voor me.'
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Die Entführung aus dem Serail (KV 384,
1782), Ouverture. Concertgebouworkest, Nikolaus Harnoncourt, 1985.
Beluister het volledige fragment
De beste plek ter wereld
Mozart was dus met prins-aartsbisschop Colloredo naar Wenen gereisd.
Het was de vierde keer dat hij de stad bezocht, de eerste keer zonder zijn
vader. In het hoofd van Mozart was geen twijfel meer: dit is de stad waar je
moet zijn als musicus. Wenen leeft van muziek. Het publiek houdt van muziek.
Hier zijn ongetwijfeld veel opdrachtgevers te vinden.
Maar vader Leopold was er niet zo zeker van. Hij was zelfs
geïrriteerd door Wolfgangs ‘onredelijke’ beslissing om de hofhouding van
Colloredo te verlaten. Een reeks lastige brieven tussen vader en zoon zijn het
gevolg.
Mozart heeft nu wat hij wil. Hij is vrij, onafhankelijk. Freelance
pianist en componist, soms ook leraar. Het loopt eerst niet echt lekker, maar
het komt wel goed, denkt hij: 'Wenen is voor mijn métier de beste plek ter
wereld.'
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Quartet in Mi b groot (KV 428/421b,
1783), Allegro non troppo. Cuarteto Casals, 2014.
Beluister het volledige fragment
Een Nederlands-Weense mentor
Door de breuk met de aartsbisschop en Mozarts
net-niet-zonder-toestemming huwen met Constanze Weber was de relatie met vader
Leopold bekoeld. Misschien daarom dat Mozart in Wenen naar andere vaderfiguren
uitkeek. Die vond hij in Gottfried, baron van Swieten. Deze in Leiden geboren
Oostenrijker, door Mozart in zijn brieven steevast ‘van Suiten’ genoemd, was
een belangrijke figuur in Wenen aan het eind van de 18e eeuw. Een ontwikkeld
man, hoofd van de keizerlijke bibliotheek. Het was Van Swieten die Mozart
grondig liet kennismaken met de muziek van Bach en Händel. Van Swieten stak
Mozart een financieel handje toe door hem bewerkingen van vier werken van Händel
te laten maken, waaronder Messiah.
Van Swieten was overigens een van de handvol mensen die de begrafenis van
Mozart bijwoonden.
Een pianostad
Wenen stond bekend als muziekstad. Niet alleen musici kwamen er hun
fortuin zoeken, maar ook alle vakmensen en bedrijven die de muziekwereld iets
te bieden hadden. Zo iemand was de uit de regio Stuttgart afkomstige
pianobouwer Anton Walter (1752-1826). Ongeveer gelijk met Mozart vestigde hij
zich in Wenen.
Walter was een innovator. Hij bestudeerde de beroemde en door Mozart
gelauwerde ‘Duitse’ (later ‘Weense’) mechaniek voor pianoforte, ontwikkeld door
onder meer Johann Andreas Stein (1728-1792). Een essentieel element daarvan is
de zogenaamde Auslösung, waarbij
ervoor gezorgd wordt dat de hamer ver genoeg van de snaren tot rust kan komen,
ook al blijft de toets van het klavier ingedrukt. Walter voegde hier nog een
‘vanger’ aan toe, waardoor ongewenste terugslag vermeden werd.
In 1782 kocht Mozart een Walter-pianoforte die hij tot aan zijn dood
gebruikte.
Pianist Steven Devine introduceert een Mozart ‘pianoforte’. Orchestra of the Age of Enlightenment, 2018.
Hoofdstuk 3Così fan tutte (1790)
In de top dertig van meest uitgevoerde opera’s staan vier opera’s van
Mozart. De Brits-Deense gegevensbank Operabase
heeft in de recente geschiedenis drieduizend producties Die Zauberflöte geteld, iets minder Le Nozze de Figaro, nog iets minder Don Giovanni en, volgens de meest
recente cijfers en om precies te zijn: 1849 producties of 9324 uitvoeringen van
Così fan tutte. Met deze cijfers moet
Mozart alleen Verdi voor zich dulden als populairste operacomponist.
Van de vier genoemde Mozart-opera’s zijn er drie op libretto van
Lorenzo Da Ponte. Mozart en Da Ponte vormen zo een wonderduo in de operawereld.
Wat betekende Da Ponte voor Mozart? Wat zijn de hoogtepunten van Così fan tutte? Hoe gaat het verhaal nu
weer? En loopt het eigenlijk wel goed af?
Een oorlogsproductie
Begin 1788 was een keerpunt voor de Weners. Keizer Jozef II begon de
Oostenrijks-Turkse oorlog, die drie jaar duurde. Niet minder dan 300.000
soldaten werden opgeroepen, en de oorlog kostte 220 miljoen florijnen. (Ter
vergelijking: het jaarsalaris van Mozart aan het keizerlijk hof was 800
florijnen, de hoforganist moest het met 300 stellen.)
De oorlog had ook op Mozart een impact. Artistiek bleef hij
hyperactief, met een grote verzameling instrumentaal werk en verschillende
opera’s, maar financieel ging het moeilijk. Zijn totale jaarinkomen, in 1787
nog 4000 florijnen, werd meer dan gehalveerd. Hij begon geld te lenen, gaf toe
ietwat gokverslaafd te zijn, wou tegelijk zijn hoge levenstandaard niet
verlagen.
Ook de première van Così fan
tutte (Burgtheater, 26 januari 1790) was door de oorlog getekend: sober
geënsceneerd, slechts zes personages, het thema ‘oorlog’ aanwezig.
Wolfgang Amadeus Mozart, Così fan tutte (KV 588, 1790). Zürich, Opernhaus, Nikolaus Harnoncourt.
Minnaars krijgen een lesje geleerd
Temidden alle oorlogstumult en economische moeilijkheden bleef Mozart
voluit doorgaan. Er was de Weense productie van Don Giovanni, aangevuld met nieuw materiaal. Daarna kwamen nog drie
nieuwe opera’s: Così fan tutte (1790),
La clemenza di Tito (Praag, 1791) en Die Zauberflöte (ook in 1791).
Così fan tutte had een andere titel kunnen hebben. De meest voor de hand liggende
zou de titel van het libretto zijn geweest: La
scuola degli amanti (‘De school van de minnaars’). De zeer productieve
Lorenzo Da Ponte had La scuola … geschreven
voor Antonio Salieri, keizerlijke hofcomponist. Salieri was eraan begonnen,
maar gaf om onduidelijke redenen op. Da Ponte is dan bij Mozart gaan
aankloppen. Die liet er geen gras over groeien, maar koos wel een andere titel,
de oorspronkelijke titel tot ondertitel reducerend. Da Ponte was not amused.
Wolfgang Amadeus Mozart, Le nozze di Figaro (KV 492, 1786). Opera Ballet Vlaanderen, Marie Jacquot, 2023.
Drie keer raak
Het was de derde keer dat Mozart een opera schreef op tekst van Da
Ponte. Eerst Le nozze di Figaro, een
herwerking van La Folle Journée, ou Le
Mariage de Figaro van Pierre Beaumarchais (1732-1799). Daarna Don Giovanni, waarvoor Da Ponte gebruik
maakte van een toneelstuk van Tirso de Molina uit 1630.
Voor de derde samenwerking leverde Da Ponte een tekst die minder op
bestaand werk gebaseerd lijkt. Maar Da Ponte kende wel de
literatuurgeschiedenis. Het centrale thema van Così fan tutte is het op de proef stellen van de liefdestrouw. Dat
kunnen we terugvinden bij onder meer Ovidius (Cephalus en Aurora), Boccaccio
(in Filomena’s tweede vertelling) en Shakespeare (Cymbeline). Da Ponte gebruikte zeker ook materiaal uit Orlando Furioso van zijn
lievelingsdichter Ludovico Ariosto (1474-1533). Daar heeft hij zelfs de naam
van een van de personages gehaald: Fiordiligi.
Wolfgang Amadeus Mozart, Don Giovanni (KV 527, 1787), Eerste akte. Midsummer Mozartiade, Orchestre Royal de Chambre de Wallonie, 2017.
Kroniek van een ontsporing
Twee soldaten zijn verloofd met twee vrouwen. De mannen zijn ervan
overtuigd dat ze de juiste keuze hebben gemaakt, en dat hun verloofdes niet
twijfelen. Trouw tot de dood. Maar een wat oudere heer, Don Alfonso, meent dat
alle vrouwen ‘verleidbaar’ zijn. Je moet het gewoon goed genoeg aanpakken. Een
wreed plan wordt bedacht.
De kerels zullen zich vermommen en zo proberen de vrouwen te
verleiden. Merkwaardig genoeg doen ze dat bij elkaars verloofde. Wat van opzet
helder is, ontspoort vervolgens volledig. De mannen pakken het grondig aan,
hoewel ze in geval van succes hun eigen weddenschap zullen verliezen, en ook
hun onbekommerd liefdesgeluk. En de twee vrouwen? Die lijken inderdaad te
zwichten. Aan het eind wordt een lieto
fine (een happy end)
aangekondigd, maar het is duidelijk dat tussen deze geliefden onherstelbare
schade is aangericht.
Introductie tot Così fan tutte. Glyndebourne, 2021.
Verraderlijk rustige golven
Così fan tutte werd het Weense publiek aangeboden als Ein komisches Singspiel, een Dramma
giocoso. Maar hoe ‘komisch’ of ‘vrolijk’ zal het worden? Ja, de typische buffo-elementen zijn aanwezig. Die
worden luchthartig door Don Alfonso opgezet: hij manipuleert de jonge mannen
Guglielmo en Ferrando tot een vrolijke weddenschap. Zullen de vrouwen toegeven
aan de verleiding, wanneer zij door vreemde mannen het hof gemaakt worden? Zijn
we op weg naar een hilarische deurenkomedie?
Mozart maakt ons snel duidelijk dat er onheil in de lucht hangt. Het
heerlijke trio Soave sia il vento, zo
sierlijk golvend maar met een dreigende ondertoon, toont Don Alfonso met
Fiordiligi en Dorabella, de twee slachtoffers van zijn maskerade. ‘Moge de wind
zacht zijn, het water rustig’, zingen ze tot de verloofdes die als soldaten
(zogezegd) tot de strijd zijn opgeroepen.
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Così fan tutte (KV 588, 1790), Soave sia il vento (Trio). Glyndebourne, 2006.
Koekje van eigen deeg
Fiordiligi en Dorabella vragen zich af of hun verloofden van het
slagveld zullen terugkeren. Het dienstmeisje Despina maakt er zich geen zorgen
over. Er zijn nog andere vissen in de zee, zegt ze. Dat vinden Fiordiligi en
Dorabella een verschrikkelijke gedachte. ‘Als ik Guglielmo verlies, ik zou me
levend laten begraven.’ ‘Als ik mijn Ferrando verlies, ik zou het besterven.’
Despina vindt die pathos maar niets. Waarom zou je willen sterven
voor een man? Je zou je tijdens hun afwezigheid beter wat vermaken (lees: een
avontuurtje beleven). Nee, zeggen Fiordiligi en Dorabella, ‘wij zijn
voorbeelden van trouw’. Waarop Despina: ‘Van mannen, van soldaten trouw
verwachten?’ En dan zingt ze het zinnetje dat een alternatieve titel voor Così fan tutte had kunnen zijn: Di pasta simile son tutti quanti. (‘Ze
[de mannen] zijn allemaal van hetzelfde deeg’.)
Wolfgang Amadeus Mozart, Così fan tutte (KV 588, 1790), In uomini! (Despina). Metropolitan Opera, Danielle De Niese, 2014.
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Così fan tutte (KV 588, 1790), E voi ridete. Chamber Orchestra of
Europe, 2013.
Beluister het volledige fragment
Een grap of om te huilen
Nadat de vermomde Ferrando en Guglielmo een eerste keer met hun nietsvermoedende
verloofdes in contact zijn gekomen, besterven ze het haast van het lachen
(terzet E voi ridete?). Hoewel
Fiordiligi nog maar net in het recitatief Temerari!
en de aria Come scoglio plechtig en
breedvoerig haar trouw ‘totterdood’ heeft gezworen, voelen de mannen dat dit
een vermakelijk spelletje kan worden.
Maar Don Alfonso weet wel beter: ‘Ik voorspel dat dit in tranen zal
eindigen.’
Voor Mozart is het jaar van Così
fan tutte zeker ook geen pretje geworden. Niet alleen voelde hij de
financiële gevolgen van de oorlog (omdat hij minder opdrachten had, minder
concerten speelde). Hij worstelde ook met depressieve gevoelens. Hij schreef: 'Mochten
mensen in mijn hart kunnen kijken, ik zou beschaamd zijn. Alles laat me koud –
ijskoud.'
Hartendieven
Dorabella is de eerste die bezwijkt. Ferrando is er kapot van: ‘In
welke wrede verscheurdheid, in welke chaos van gedachten en gevoelens word ik
gestort!’ Dorabella zelf legt de schuld bij de sluwheid van Amor. Het is een
diefje, zegt ze, een kleine serpent: È
amore un ladroncello, un serpentello è amor. ‘Amper is hij, via de ogen,
doorgedrongen tot het hart, of hij ketent de ziel en ontneemt de vrijheid.’
Voor Don Alfonso is de zaak nog niet afgelopen: ook Fiordiligi zal
nog moeten toegeven aan de avances die haar te beurt vallen. En dat gebeurt
ook. ‘Hoe begint nu mijn standvastigheid te wankelen bij zijn aanblik, zijn
woorden.’ Dat het de vermomde Ferrando is waar ze voor bezwijkt, zal de pijn
straks des te groter maken.
Wolfgang Amadeus Mozart, Così fan tutte (KV 588, 1790), E amore un ladroncello (Dorabella). Arte, Kate Lindsey, 2016.
Je luistert naar Wolfgang Amadeus Mozart, Così fan tutte (KV 588, 1790), Tutti accusan le donne (Don Alfonso).
Berliner Philharmoniker, Eugen Jochum, Dietrich Fischer-Diskau, 1963.
Beluister het volledige fragment
Zijn ze allemaal zo?
Don Alfonso en Despina drijven het spel zo ver door dat tussen de
nieuw gevormde koppels een huwelijkscontract gesloten wordt. Don Alfonso wint
de weddenschap. Tutti accusan le donne,
zegt hij, ‘Allen klagen de vrouwen aan’. En aan het eind van zijn monoloogje
komt het thema en de titel van deze opera: Così
fan tutte – ‘Zo doen alle vrouwen’. Die woorden zijn door Mozart in losse
lettergrepen op losstaande akkoorden gezet, een thema dat ook in de ouverture
al te horen was. Don Alfonso laat de verliezers van de weddenschap in het zand
bijten. Ook zij moeten nu zingen: ‘Zo doen alle vrouwen.'
In een allerlaatste twist komt echter alles aan het licht. Don
Alfonso – een wrede, cynische man – is in zijn opzet geslaagd. Wie laatst
lacht, best lacht?
Tot vandaag
Così fan tutte ging in première op 26 januari 1790. Er waren nog vier
voorstellingen van de opera, maar toen stierf keizer Jozef II. Een periode van
rouw volgde, waarin frivoliteiten als theater en opera uit den boze waren. Pas
in de zomer volgden nog vijf voorstellingen. Het momentum leek echter gebroken.
Het zou vier jaar duren voor Così nog
eens op de planken kwam. Dat de opera zo focust op de ‘wispelturigheid’ van
vrouwen hielp ook niet. Zelfs in die tijd werd daarover gefronst.
Laat in de 19e eeuw trad Richard Strauss op als een restaurateur van
Mozarts werk. Hij ontdeed de opera van opgelopen verminkingen (gesproken
dialogen, aangepaste en in het Duits vertaalde teksten). Vanaf de tweede helft
van de 20e eeuw werd Così fan tutte een
populaire topper in de operawereld. Een blijvertje.
Trailer Covid fan tutte. Finnish National Opera and Ballet, 2020.
ontdek deze andere verhalen
Omlaag schuiven om verder te gaan
Swipe to continue
Vegen om verder te gaan
TOPSTUK MOZART
Mozarts 'Cosi fan tutte' (1790)
Een kort en vol leven
Door God geliefd
Een vinnig baasje
Voortdurend op tournee
Werken voor de aartsbisschop
Settelen
Een leven afgebroken
Grootse projecten
Solo klein en groot
Een kamer vol muziek
Een leven vol brieven
Wie en wat van belang was
Een tijd zonder conservatoria
Voor vrouwen altijd moeilijk
Een Duits-Londense mentor
Op z'n Italiaans
Op z'n Frans
Gevecht met de prelaat
De beste plek ter wereld
Een Nederlands-Weense mentor
Een pianostad
Così fan tutte (1790)
Een oorlogsproductie
Minnaars krijgen een lesje geleerd
Drie keer raak
Kroniek van een ontsporing
Verraderlijk rustige golven
Koekje van eigen deeg
Een grap of om te huilen
Hartendieven
Zijn ze allemaal zo?
Tot vandaag
Ontdek deze andere interactieve verhalen
TOPSTUK MOZART
Mozarts 'Cosi fan tutte' (1790)
Een kort en vol leven
Door God geliefd
Een vinnig baasje
Voortdurend op tournee
Werken voor de aartsbisschop
Settelen
Een leven afgebroken
Grootse projecten
Solo klein en groot
Een kamer vol muziek
Een leven vol brieven
Wie en wat van belang was
Een tijd zonder conservatoria
Voor vrouwen altijd moeilijk
Een Duits-Londense mentor
Op z'n Italiaans
Op z'n Frans
Gevecht met de prelaat
De beste plek ter wereld
Een Nederlands-Weense mentor
Een pianostad
Così fan tutte (1790)
Een oorlogsproductie
Minnaars krijgen een lesje geleerd
Drie keer raak
Kroniek van een ontsporing
Verraderlijk rustige golven
Koekje van eigen deeg
Een grap of om te huilen
Hartendieven
Zijn ze allemaal zo?
Tot vandaag
Ontdek deze andere interactieve verhalen