Tijd brengt raad
vr 04 - zo 06 mrt. 2022TOPSTUKWEEK HÄNDELTijd brengt raad
IntroductieTijd brengt Raad
Rome, 1707. Vanuit Duitsland is een jonge klavecinist en componist naar Italië gekomen. Zijn naam is Georg Friedrich Händel (1685-1759). De prille twintiger komt onmiddellijk onder de bescherming te staan van kunstmecenassen, zoals de steenrijke muziekliefhebber Francesco Ruspoli. Voor deze markies schrijft Händel op een paar jaar tijd allerlei cantates, soms op tekst van kardinaal Benedetto Pamphili. Het is Pamphili die ook het libretto maakt voor wat het eerste oratorium van Händel zal worden: Il trionfo del Tempo e del Disinganno. Alle schoonheid is slachtoffer van de tand des tijds, is de boodschap. De vraag is: hoe gaan we daarmee om?
Händel, Il Trionfo… (1707) Freiburger Barokorchester, René Jacobs, 2018.
Hoofdstuk 1 : Händel
Je luistert naar Beethoven, Variaties op Händels See the Conqu’ring Hero comes (1796). Gautier Capuçon & Frank Braley, 2016.
Hoofdstuk 1 - HändelOpera en oratoria, en meer
Als Beethoven het zegt, zal het wel waar zijn: Händel was een van de allergrootste componisten. Geboren in het bescheiden Halle an der Saale slaat Georg Friedrich al snel zijn vleugels uit. Eerst trekt hij naar Hamburg en Italië. Maar de luidste lokroep komt uit Londen. Daar wordt hij beroemd en (niet altijd zo) geliefd, eerst met opera’s op Italiaanse libretti, later met oratoria. Hij is een wat corpulente en opvliegende, gewiekste kerel met gevoel voor humor. Hij sterft als rijk man, en laat een grote collectie kunst na. Zijn muzikale erfenis is reusachtig: hij heeft zich een meester getoond in zowat elk populair genre van de barok.
Je luistert naar Händel, Messiah (1742), For unto Us a Child is Born. Academy of Ancient Music, Barnaby Smith, 2020.
Dorothea’s tweede
Haar naam staat niet in het doopregister van de Marktkirche in Halle. Op 23 februari 1685 bevalt Dorothea Taust (1651-1730) van een jongetje. Een dag later wordt hij ingeschreven in het doopregister. Eerste kolom: het is een jongen, en vandaag is 24 februari. Tweede kolom: de vader is Georg Händel (1622-1697), kamerdienaar en chirurgijn (‘chirurgus’). Derde kolom: de naam van de jongen is Georg Friederich. In de vierde kolom worden drie peetouders (‘paten’) opgesomd, waaronder Anna Taust, zus van Dorothea — dochters van een dominee. Voor Dorothea is Georg Friederich (later Georg Friedrich) het tweede kind. Voor vader Georg is het zijn achtste. Met zijn eerste vrouw had hij al zes kinderen gehad. Vandaar ook het grote leeftijdsverschil tussen de papa en de mama. Kleine Georg zal zijn vader verliezen als hij twaalf jaar oud is.
Je luistert naar Händel, Suite de pièce in G minor (1720), Allemande.
Ryan Layne Whitney, 2009. Bij het klavichord blijven de vingers via de tangenten (kleine wigvormige koperen plaatjes) in verbinding met de snaren, waardoor de Bebung mogelijk wordt: een soort vibrato die ontstaat door de vinger op en neer te drukken op de toets. Bekijk hier de video.
Stiekem op het klavichord?
Over het jonge leven van Georg Friedrich Händel is weinig bekend. Een belangrijke maar misschien niet zo betrouwbare bron van informatie is de allereerste biografie, anoniem gepubliceerd in 1760, geschreven door John Mainwaring (1724-1807). Deze Engelse priester vertelt ons hoe de kleine Georg zich op muziek toelegt. Dat is tegen de wil van zijn vader, die zijn zoon later liever rechten ziet studeren. Volgens Mainwaring smokkelt Georg een klavichord naar de zolder van het ouderlijk huis, om er ’s nachts op te spelen. Met een klavichord kan dat best: het kleine instrument heeft een uiterst zachte klank. Is het misschien niet echt zo gegaan, het is wel een mooi verhaal, dat tot de verbeelding spreekt. Margaret Dicksee liet er zich aan het eind van de 19e eeuw door inspireren voor dit tafereeltje in The Child Handel.
Je luistert naar Händel, Il Trionfo… (1707), Sonata. Concerto Italiano, Rinaldo Alessandrini, 2001.
Het orgel en de knipoog
Zoals gebruikelijk in die tijd kon Händel verschillende instrumenten bespelen. In de opera van Hamburg zal hij als violist beginnen. Het instrument waarop hij excelleert is het orgel. Dat had hij aan het hof van Saksen-Weissenfels al laten horen, toen hij als knaap na een dienst onverwacht de ‘sortie’ speelde. Niet toevallig dan, dat Händels eerste oratorium een opvallende tussenkomst van het orgel bevat. Een heuse Sonata onderbreekt er de afwisseling tussen recitatief en aria. Best mogelijk trouwens, dat in de aria volgend op die sonata een knipoog verwerkt zit naar Händels jeugd aan het orgel, wanneer Piacere zingt over ’Un leggiadro giovinetto’ (een gracieuze jongeman) die voor ‘bel diletto’ (groot genoegen) zorgt met ‘suono lusinghier’ (verleidelijk geluid).
Je luistert naar Mattheson, Cleopatra (1704), Aria Ruhe sanft, geliebter Geist. Regula Mühlemann, 2017.
De reddende knoop
Een belangrijke stap in de loopbaan van Händel is zijn passage langs de opera van Hamburg. Aan het hoofd staat Reinhard Keiser (1674-1739), een veelschrijver — meer dan honderd opera’s — van wie Händel later vaak muzikaal materiaal zal lenen. Aan Keiser heeft Händel te danken dat hij zijn eerste opera Almira aan het Hamburgse publiek kan laten zien. Het wordt onmiddellijk een groot succes.
In Hamburg ontwikkelt zich een vriendschap tussen Händel en de iets oudere Johann Mattheson. Eerste biograaf Mainwaring heeft er een verhaal over. Toen bij een uitvoering van Matthesons opera Cleopatra een ruzie ontstond tussen de twee, werd het conflict uitgevochten in een duel. Een knoop op de jas van Händel voorkwam een dodelijk touché. Na dit incident zouden de twee heethoofden nog dikkere vrienden zijn geworden.
In Hamburg ontwikkelt zich een vriendschap tussen Händel en de iets oudere Johann Mattheson. Eerste biograaf Mainwaring heeft er een verhaal over. Toen bij een uitvoering van Matthesons opera Cleopatra een ruzie ontstond tussen de twee, werd het conflict uitgevochten in een duel. Een knoop op de jas van Händel voorkwam een dodelijk touché. Na dit incident zouden de twee heethoofden nog dikkere vrienden zijn geworden.
Je luistert naar Händel, Rodrigo (1707), Overture — Passacaille. London Early Opera, Bridget Cunningham, 2015
La bella Italia
Een Italiaanse prins bezoekt de opera van Hamburg. Hij is onder de indruk van Händels werk, en nodigt hem uit om mee te reizen naar Italië. Händel gaat er niet op in, maar de toon is gezet. In de jaren die volgen zien we de lutherse Duitser in Italië werken, vaak voor katholieke opdrachtgevers. Naast Rome, waar de muziek noodgedwongen religieus is (oratoria, cantates, psalmen), reist Händel naar Firenze (eerste Italiaanse opera, Rodrigo), Napels en Venetië (tweede Italiaanse opera, Agrippina).
In deze Italiaanse tijd leert Händel de Italiaanse zangers en zangeressen kennen, wat in één geval misschien amoureuze gevolgen heeft gehad. Over Händels liefdesleven is helemaal niets bekend, afgezien van het gerucht dat hij een affaire had met de in Italië erg populaire sopraan Vittoria Tarquini (1670?-1746).
In deze Italiaanse tijd leert Händel de Italiaanse zangers en zangeressen kennen, wat in één geval misschien amoureuze gevolgen heeft gehad. Over Händels liefdesleven is helemaal niets bekend, afgezien van het gerucht dat hij een affaire had met de in Italië erg populaire sopraan Vittoria Tarquini (1670?-1746).
God in Londen
Na enkele jaren Italiaanse avonturen steekt Händel opnieuw de Alpen over. Hij gaat in Hannover werken, als Kapellmeister aan het hof. Maar nauwelijks is hij er op post, of hij vraagt verlof om naar Londen te reizen. Dat gebeurt voor het eerst in 1710. Vanaf rond 1712 zal Händel vrijwel permanent in Londen verblijven. In 1723 koopt hij een huis in Brook Street, waar hij de rest van zijn leven zal wonen — nog 36 jaar lang. Intussen wordt de Duitser tot Brit genaturaliseerd. Hij is nu niet langer Händel, maar Handel. Niet meer Georg Friedrich, maar George Frideric. Nog tijdens zijn leven wordt hij met een standbeeld geëerd in de Vauxhall Gardens. De Franse beeldhouwer Roubiliac heeft Händel de allure van Apollo Musagetes gegeven: Apollo als god van de muziek.
Ga je naar Londen en wil je in Brook Street het Handel Museum bezoeken, in het huis waar Händel 36 jaar woonde, dan kom je daar ook Jimi Hendrix tegen, een andere god, die tweehonderd jaar later Händels buurman was.
Je luistert naar Händel, Musick for the Royal Fireworks, IV. La réjouissance (1749). Ensemble Zefiro, Alfredo Bernardini, 2008.
Water en vuur
Met welk werk van Händel associeer je hem op één na het meest? (Het eerste zal Messiah zijn.) Juist: Water Music. Al vanaf zijn eerste tijd in Londen slaagde Händel erin om vanuit het koninklijk hof compositie-opdrachten te krijgen. Een Te Deum, of Eternal Source of Light Divine voor de verjaardag van Queen Anne. Haar opvolger George I besluit in de zomer van 1717 een boottochtje op de Thames te maken, begeleid door muziek van Händel. Meer dan dertig jaar later gebeurt iets vergelijkbaars. George II vindt de Vrede van Aken wel wat vuurwerk waard, en vraagt Händel ‘martial musick’ te maken, zonder ‘fiddles’. Naar de open repetitie van Musick for the Royal Fireworks in Vauxhall Gardens komen 12.000 mensen luisteren. Op London Bridge sta je met je koets urenlang in de file.
Je luistert naar Händel, Serse (1738), Aria Ombra mai fu. L’Arpeggiato, Christina Pluhar. Valer Sabadus als Serse.
A Tongue which they did not understand
Een Duitser die in Londen de ene na de andere Italiaanse opera maakt. Het gaat echt heel snel: in een periode van bijna dertig jaar schrijft Händel voor het Londense publiek 36 opera’s op Italiaanse libretti. Dat is om de negen maanden een nieuwe opera. Om een paar toppers te noemen: Giulio Cesare (1724), Ariodante (1735), Alcina (1735) en Serse (1738).
Toch is niet iedereen gelukkig met al dat Italiaans op het Engelse toneel. Al in 1711 klaagt een Londenaar erover met deze woorden:
'For there is no Question but our great Grand-children will be very curious to know the Reason why their Fore-fathers used to sit together like an Audience of Foreigners in their own Country, and to hear whole Plays acted before them in a Tongue which they did not understand.'
Toch is niet iedereen gelukkig met al dat Italiaans op het Engelse toneel. Al in 1711 klaagt een Londenaar erover met deze woorden:
'For there is no Question but our great Grand-children will be very curious to know the Reason why their Fore-fathers used to sit together like an Audience of Foreigners in their own Country, and to hear whole Plays acted before them in a Tongue which they did not understand.'
Hallelujah!
In de jaren dertig van de 18e eeuw begint de Italiaanse-opera-machine Händel te sputteren. De vogue is wat gaan liggen, het publiek verlangt naar iets nieuws. Opera’s in het Engels zijn in opmars, maar Händel kiest zijn eigen weg: het Engelse oratorium.
Het begint met Esther (1732), Deborah (1733) en Athalia (1733). Muziek rond bijbelse thema’s. Deze oratoria, vaak aangekondigd als ‘a Sacred Drama’, zijn bijna altijd gebaseerd op verhalen uit het Oude Testament. Tussen Esther en Jephta (1752) zal Händel nog zeventien oratoria schrijven. Voor Saul (1739) haalt Händel alles uit de kast. Er verschijnen trombones in het orkest (nog zeldzaam in die tijd), er is een harpsolo, er is ‘Glockenspiel’.
Händels populairste oratorium is natuurlijk Messiah (1742), het meest uitgevoerde oratorium aller tijden. Iedereen weet minstens de eerste vier noten van het slotkoor ‘Hallelujah’ te zingen. Ga je gang!
Het begint met Esther (1732), Deborah (1733) en Athalia (1733). Muziek rond bijbelse thema’s. Deze oratoria, vaak aangekondigd als ‘a Sacred Drama’, zijn bijna altijd gebaseerd op verhalen uit het Oude Testament. Tussen Esther en Jephta (1752) zal Händel nog zeventien oratoria schrijven. Voor Saul (1739) haalt Händel alles uit de kast. Er verschijnen trombones in het orkest (nog zeldzaam in die tijd), er is een harpsolo, er is ‘Glockenspiel’.
Händels populairste oratorium is natuurlijk Messiah (1742), het meest uitgevoerde oratorium aller tijden. Iedereen weet minstens de eerste vier noten van het slotkoor ‘Hallelujah’ te zingen. Ga je gang!
Händel, Messiah (1742), Hallelujah. The Choir of King’s College, 1994.
Je luistert naar Händel, Jephta (1752), Aria Sweet as sight to the blind. English Baroque Soloists. Anne Sophie von Otter, 2011.
Nobel Handel hath lost an eye
Voor het eerst in de jaren dertig, maar vooral in de jaren veertig krijgt Händel te maken met fysieke ongemakken. Hij voelt zijn krachten afnemen en klaagt over zijn ‘precarious state of health’. Componeren doet hij nog wel, al gaat het wat moeizamer. Judas Maccabaeus (1746) wordt een van zijn meest succesvolle oratoria. In 1750 is Händel 65 jaar. Het wordt tijd voor een testament, ‘considering the Uncertainty of human Life’.
Je luistert naar
Nobel Handel hath lost an eye
Op 13 februari 1751 merkt hij tijdens het schrijven aan Jephta dat zijn ogen het laten afweten. Dat oratorium wordt wel afgewerkt, dankzij zijn vaste medewerker John Christopher Smith en diens zoon. Nog een jaar later is Händel blind geworden. Het staat in de krant: ‘a paralytick disorder in the Head, which has deprived him of sight’. Hij sterft op 14 april 1759, 74 jaar oud. Hij wordt begraven in Westminster. Roubiliac maakt een grafmonument. Messiah ligt open, bij de aria I know that my Redeemer liveth.
Hoofdstuk 2 - Händel in zijn tijd
Je luistert naar Händel, Coronation Anthem, Zadok the Priest (1727). The Sixteen, Harry Christophers, 2009.
Hoofdstuk 2 - Händel in zijn tijdSchoonheid en ontroering
Aan Händel en zijn tijdgenoten bood de eerste helft van de 18e eeuw unieke carrière-kansen. Dit is de tijd waarin machtige heren alles voor het zeggen hebben. Ze hebben kerkelijke of wereldlijke macht, ze leven luxueus. Daar hoort een hofhouding bij, compleet met kniebroeken, hakkenschoenen en pruiken. Musici zijn een belangrijk onderdeel van het hof. Overal wordt muziek gemaakt. Met name opera is erg populair. Het operagebouw is de belangrijkste ontmoetingsplaats voor de elite. Gezelschappen zoeken de beste zangers, die ze als rivalen tegen elkaar uitspelen. Vanuit een niet te lessen dorst naar schoonheid en ontroering worden zelfs jongens gecastreerd, opdat ze als volwassen man met engelachtige stem zouden zingen …
Je luistert naar Scheidt, Canzon super ‘O Nachbar Roland’. Fretwork, 2021.
Halle: een muzikale stad
Aan de Duitse rivier de Saale ligt het stadje Halle, waar in 1685 Georg Friedrich Händel wordt geboren. Daar had de hertog van Saksen-Weissenfels hof gehouden, met alle muziek vandien, zelfs met een eigen opera. Een paar jaar voor de geboorte van Händel is het hof verhuisd naar het wat zuidelijker gelegen Weissenfels.
Al in de 17e eeuw was Halle een muzikale stad. Centrale figuur was organist en kapelmeester Samuel Scheidt (1587-1654), een leerling van de Amsterdammer Sweelinck. In de regio had je trouwens nog twee andere Sch’s: Heinrich Schütz (1585-1672) en Johann Hermann Schein (1586-1630).
Ook nadat het hof naar Weissenfels is verhuisd blijft in Halle een sterke muzikale traditie bestaan. Friedrich Wilhelm Zachow (1663-1712) is organist van de Marktkirche — hij is de eerste leraar van Händel. En later in de 18e eeuw komt Wilhelm Friedemann Bach (1710-1784) in de stad wonen. Ook hij is er organist, en zal de bijnaam ‘Hallescher Bach’ krijgen.
Al in de 17e eeuw was Halle een muzikale stad. Centrale figuur was organist en kapelmeester Samuel Scheidt (1587-1654), een leerling van de Amsterdammer Sweelinck. In de regio had je trouwens nog twee andere Sch’s: Heinrich Schütz (1585-1672) en Johann Hermann Schein (1586-1630).
Ook nadat het hof naar Weissenfels is verhuisd blijft in Halle een sterke muzikale traditie bestaan. Friedrich Wilhelm Zachow (1663-1712) is organist van de Marktkirche — hij is de eerste leraar van Händel. En later in de 18e eeuw komt Wilhelm Friedemann Bach (1710-1784) in de stad wonen. Ook hij is er organist, en zal de bijnaam ‘Hallescher Bach’ krijgen.
Dubieuze oculist
In de winter van 1685 staan er ergens in Duitsland, op een paar honderd kilometer van elkaar, twee wiegjes klaar. In het ene komt een kleine Georg te liggen, geboren op 23 februari in Halle, en in het andere een kleine Johann, geboren op 21 maart in Eisenach. Deze jongetjes zullen twee van de allergrootste componisten uit de westerse muziekgeschiedenis worden: Händel en Bach. Waar Bach eerder honkvast een lutheraan en een Duitser zal blijven, gaat Händel onmiddellijk op stap: eerst naar Italië en korte tijd later naar Engeland. Bovendien legt Händel zich toe op iets wat Bach terzijde laat: opera.
Hebben Händel en Bach elkaar ooit ontmoet? Misschien wel, waarschijnlijk niet. Maar ze zijn wel in iets en iemand verbonden: beiden werden, toen ze oogproblemen kregen, onder handen genomen door de oogdokter John Taylor. Het ziet ernaar uit dat Taylor in beide gevallen het blind worden van de muzikale grootheden heeft versneld. Bach stierf enkele maanden na Taylors tweede operatie.
Hebben Händel en Bach elkaar ooit ontmoet? Misschien wel, waarschijnlijk niet. Maar ze zijn wel in iets en iemand verbonden: beiden werden, toen ze oogproblemen kregen, onder handen genomen door de oogdokter John Taylor. Het ziet ernaar uit dat Taylor in beide gevallen het blind worden van de muzikale grootheden heeft versneld. Bach stierf enkele maanden na Taylors tweede operatie.
Bach, Englische Suite in g. Pierre Hantaï, 2016. Op het exemplaar dat Johann Christian Bach (de ‘Londense Bach’) in zijn bezit had staan de woorden ‘fait pour les Anglois’.
Je luistert naar Rameau, Zoroastre (1749), Ouverture. musicAeterna, Teodor Currentzis, 2014.
Wat een generatie!
Bach en Händel zijn geboren in hetzelfde jaar, bijna in dezelfde maand, in dezelfde streek. Zetten we het vizier wat groter, dan komen meer muzikale tijdgenoten van Händel in zicht.
In Rome werkte Händel samen met de ervaren Arcangelo Corelli (1653-1713). Dat de strijkers in Il trionfo del Tempo e del Disinganno door de jonge Händel zo veeleisend van noten zijn voorzien, soms in unisono, soms solistisch, heeft ongetwijfeld met Corelli als virtuoos violist te maken.
In diezelfde tijd maakte Händel kennis met Domenico Scarlatti (net als Bach en Händel geboren in 1685). Met Domenico ging Georg een duel aan — niet met de degen, maar veilig op het klavier. Domenico won op het klavecimbel, Georg op het orgel.
En kijk eens wat een namen we nog kunnen noemen als bijna-jaargenoten van Händel: Vivaldi (1678), Zelenka (1679), Telemann (1681), Graupner (1683) en Rameau (1683). Wat een tijden.
In Rome werkte Händel samen met de ervaren Arcangelo Corelli (1653-1713). Dat de strijkers in Il trionfo del Tempo e del Disinganno door de jonge Händel zo veeleisend van noten zijn voorzien, soms in unisono, soms solistisch, heeft ongetwijfeld met Corelli als virtuoos violist te maken.
In diezelfde tijd maakte Händel kennis met Domenico Scarlatti (net als Bach en Händel geboren in 1685). Met Domenico ging Georg een duel aan — niet met de degen, maar veilig op het klavier. Domenico won op het klavecimbel, Georg op het orgel.
En kijk eens wat een namen we nog kunnen noemen als bijna-jaargenoten van Händel: Vivaldi (1678), Zelenka (1679), Telemann (1681), Graupner (1683) en Rameau (1683). Wat een tijden.
Leentjebuur
Händel heeft zijn hele loopbaan lang muzikaal leentjebuur gespeeld bij zichzelf en andere componisten — onder meer bij zijn Hamburgse mentor Keiser. Händel is daarmee geen onbeschaamde plagiaat-pleger. Dat ging gewoon zo in die tijd, zeker in een theatercontext. Om snel te kunnen werken werd in dit oratorium een aria gebruikt die eerder al in een ander oratorium zat, of in een opera. Dat is in het geval van Händel met name zo bij misschien wel de beroemdste aria uit Il Trionfo del Tempo e del Disinganno, het Lascia la Spina. Die muziek was (min of meer) in Händels eerste opera Almira verschenen. Daar is het een sobere, instrumentale sarabande. In Il trionfo komen er dan Pamhili’s woorden Lascia la spina op, en nog een paar jaar later, in de succesvolle opera Rinaldo (1711), wordt dit Lascia ch’io pianga — tekst van Giacomo Rossi.
Händel, Rinaldo (1711), Aria Lascia Ch’io Pianga. Sonya Yoncheva, 2017.
Je luistert naar Frederik de Grote, Sonata No. 190 in c. Akademie für Alte Musik Berlin, 2012.
Luister aan het hof
Duitsland in de 18e eeuw: dat was echt een lappendeken van steden, kerkelijke gebieden, graafschappen, hertogdommen en prinsdommen, elk met hun achtergrond en geschiedenis. Van een verenigd Duitsland was zeker geen sprake, ook al stond er een Habsburger als keizer aan het hoofd van het Heilige Roomse Rijk. Vooral in het noorden en het oosten waren er machtige dynastieën, die een vuist konden maken als het moest. Gaandeweg werd vooral Pruisen oppermachtig, met aan het hoofd een telg van het huis Hohenzollern, zoals de amateurmuzikant Frederik de Grote. Dat er zoveel stedelijke, kerkelijke en adellijke machtige heren waren, heeft alvast een belangrijk voordeel gehad. Elk hof wou niet onderdoen voor de anderen in ‘luister’, en dus was er voor onder meer musici best veel werkgelegenheid …
U luistert naar Mattheson, Aria Già tutto valore (1728, arrangement van een aria uit Orlandini’s Nerone). Ann Hallenberg, 2015.
De bijna-moordenaar van Händel
Johann Mattheson (1681-1764) zou Händel tijdens een duel dankzij een knoop op Händels jas niet de genadesteek gegeven hebben. Dat is wellicht een ‘broodje aap’, bedacht door Händels eerste biograaf Mainwaring. Toch loont het de moeite even bij Johann Mattheson (1681-1764) stil te staan. Johann moet een wonderkind zijn geweest, die een mooie stem had, en gamba, viool, fluit, hobo en luit leerde spelen. Daarnaast leerde hij dansen, tekenen, paardrijden, schermen. Hij was goed in wiskunde, en sprak Engels, Frans en Italiaans. Net zoals bij Händel thuis zagen ze hem liever rechten gaan studeren, wat hij eerst ook deed. Maar de opera vond hij toch de beste universiteit. Mattheson zou Händel geholpen hebben in de ontwikkeling van diens dramatische stijl, wat bij het componeren van opera’s uiteraard goed van pas komt.
Het aantrekkelijke Italië
Componisten van de 18e eeuw trokken naar het zuiden, met name naar Italië, net zoals hun collega’s van de 15e en 16e eeuw dat hadden gedaan. Niet alleen was er het idee dat confrontatie met de kunst en cultuur van de oudheid en het proeven van de poëzie van Petrarca aan je artistieke inzichten een boosterprik zou geven, er was aan de Italiaanse hoven ook gewoon veel werk. Daarnaast was er in het algemeen ook een gebruik ontstaan om welgestelde jonge mannen op een Grand Tour te sturen, waarvan de belangrijkste steden van Italië vast onderdeel vormden.Ook Händel onderneemt een soort Grand Tour naar Italië, kort na zijn Hamburgse avonturen. De in Italië opgedane ervaringen zullen altijd in Händels componeerstijl blijven doorklinken.
Händel, Giulio Cesare in Egitto (1724), Aria V’adoro pupille. Cleopatra gebruikt haar charmes om een Italiaan (Julius Caesar) te versieren. Hier een onbegeleide versie door Jeanine De Bique, 2020.
Pruikentijd
Niet op alle portretten is Händel met pruik te zien. Toch was het, geheel volgens de mode van die tijd, zijn vaste attribuut. Het hoorde erbij. De 18e eeuw was echt de pruikentijd. Pruiken waren geliefd en kostbaar. Het was een statussymbool, ook al waren ze vaak onhandig en zwaar. Aan het eind van zijn leven droeg Händel een op dat moment al een beetje ouderwets geworden grote pruik, die rond de £30 had gekost.
The Wigmaker (2018).
Je luistert naar Händel, Flavio (1723), Aria Bel contento. Accademia Bizantina, Ottavio Dantone, 2005. Andreas Scholl als Senesino.
Knaap voor het leven
Het is een beetje een gruwelijk verhaal. Met het oog op het behoud van de knapenstem werden jongens nog voor de puberteit gecastreerd. Dat gebeurde vooral in Italië in de 17e en 18e eeuw. Aanvankelijk had dit te maken met het verbod op zingende vrouwen in de kerk. Als je een mooi zingende knaap onder je musici hebt, en hij verliest zijn engelenstem na een paar jaar, dan mag je met een andere knaap weer van voor af aan beginnen — zoiets. In de op schoonheid en ontroering beluste 18e eeuw was het eerst de verwachting en later de regel dat castraten ook in de opera een hoofdrol zouden zingen. Ze waren gegeerd, hadden een internationale carrière, en werden dik betaald. Een van de beroemdste castraten was Carlo Broschi (1705-1782), bekend als Farinelli. Händel heeft echter nooit met deze Farinelli gewerkt. Zijn castraat-ster was Francesco Bernardi (1686-1758), artiestennaam Senesino.
Messiah en de rest
Nog tijdens zijn leven had Händel een bijna goddelijke status bereikt. Met opera’s en oratoria was hij beroemd en rijk geworden, en men wist hem ook steeds als klavierspeler te waarderen. Eerst in Engelse context en later internationaal was de reputatie van Händel sterk verbonden met zijn beroemdste oratorium Messiah. Nog tijdens zijn leven ontstond er de jaarlijkse gewoonte om de Messiah uit te voeren. Dat ging na zijn dood onverminderd voort. Een eerste hoogtepunt was een groots opgezette ‘Handel Commemoration’ in 1784. Toen Haydn in 1791 bij een vergelijkbaar evenement in Londen was, zou hem dat geïnspireerd hebben tot het schrijven van Die Schöpfung. Wanneer dan uitgever Novello de oratoria op grote schaal begint uit te geven, komt Händel alsmaar makkelijker tot bij de liefhebber. Die stelt vast dat er veel meer is dan Messiah (en Water Music). Vandaag wordt zijn grote en veelzijdige oeuvre in toenemende mate herontdekt.
Händel, Messiah (1742), For Unto us a Child is Born. Al van in de achttiende eeuw, maar zeker vanaf de negentiende eeuw, waren ‘massa’-uitvoeringen van Messiah gebruikelijk.
Hoofdstuk 3: Händel en Il trionfo … (1707)
Je luistert naar Händel, Il Trionfo... (1707), Aria Voglio cangiar desio. Early Opera Company, Christian Curnyn, 2011. Lucy Crowe (Bellezza).
Beloning aan de eindmeet
Wanneer Georg Friedrich Händel als jonge man in Rome verblijft, wordt hem een libretto in de handen gestopt over schoonheid en vergankelijkheid, over ijdelheid en inkeer, over tijd en eeuwigheid: Il trionfo del Tempo e del Disinganno. Kardinaal Benedetto Pamphili is met deze tekst niet aan zijn proefstuk toe. Hij is dertig jaar ouder dan Händel en een groot liefhebber van de kunsten. Hij is ook goed bekend met het werk van Petrarca, wiens geest door het libretto waait. Meest nog heeft Pamphili de katholieke moraal over berouw en boetedoening in beeld gebracht. Het ijdele en liederlijke aardse leven is zondig. Een sober, vroom en deugdelijk leven is de enige weg naar eeuwige schoonheid in de hemel.
Je luistert naar Händel, Il Trionfo… (1707), Aria Folle, dunque… Concerto Italiano, Rinaldo Alessandrini. Nicholas Sears (Tempo).
In een notendop
Zoals dat gaat met oratoria is ook in Il trionfo del Tempo e del Disinganno niet veel verhaal te beleven. Het is makkelijk samen te vatten. Bellezza (Schoonheid) kijkt in de spiegel en vraagt zich af of ze altijd zo mooi zal blijven. Piacere (Plezier) is daarvan overtuigd — Bellezza hoeft zich geen zorgen te maken. Maar dat is buiten Tempo (Tijd) gerekend, die erop wijst dat alle schoonheid verwelkt, zoals een bloem. Hierin wordt Tempo gesteund door Disinganno (letterlijk: niet-misleiding; eventueel te vertalen als Ontnuchtering, Desillusie, Verlichting, Waarheid). Piacere zal dus het onderspit delven. Bellezza legt haar ijdelheid af, en belooft een vroom en deugdzaam leven te gaan leiden. Zo kan ze trouwens het eeuwig leven bereiken, en laat het nu net zo zijn dat daar in de hemel Tijd geen vat heeft op Schoonheid …
Je luistert naar Alessandro Scarletti, Il trionfo della gratia (1685), Aria Risolvo di più… Europa Galante, Fabio Biondi, 1993. Silvia Picollo (Maddalena).
De obsessie van Pamphili
De steenrijke kardinaal Benedetto Pamphili (1653-1730), schrijver van het libretto van Händels Il trionfo del Tempo e del Disinganno, had een vast, terugkerend thema in zijn werk. Je zou het schuld en boete kunnen noemen, met nadruk op het tweede: boetedoening, inzicht, inkeer, ommekeer. Dat laat zich zien in Pamphili’s grote interesse voor de parabel van de verloren zoon (die de erfenis van zijn vader verkwist, tot inkeer komt, en naar huis terugkeert), of voor de figuur van Maria Magdalena (die in de christelijke traditie soms aangezien wordt als, of verward wordt met de zondige vrouw uit het evangelie van Lucas, hoofdstuk 7). Over Magdalena schreef Pamphili het libretto voor Alessandro Scarlatti’s oratorium Il trionfo della gratia, overo la Conversione di Maddalena (1685). Pamphili’s favoriete thema is uiteraard ook aanwezig in Händels oratorium Il trionfo del Tempo e del Disinganno: Bellezza zal Piacere afvallen en onder invloed van Tempo en Disinganno tot inkeer komen.
Iconologia
In Händels Il trionfo del Tempo e del Disinganno zijn maar vier personages te vinden. Het zijn allegorische figuren en ze staan voor Schoonheid, Plezier, Tijd en (laat ons zeggen) Waarheid. Het gebruik van een allegorie, als verwijzing naar en verpersoonlijking van een begrip, werd al in de oudheid toegepast. Zelfs in de middeleeuwen werd het gebruikt, alhoewel soms beperkt tot de verpersoonlijking van deugden (zoals in Hildegard von Bingens moraalspel Ordo virtutum). Met de hernieuwde interesse voor de oudheid in de renaissance groeide ook de aandacht voor de allegorie opnieuw. In de barok komt het tot een hoogtepunt. Er worden heuse handboeken over geschreven. Iconologia (1593) van Cesare Ripa (1560-1622) zal in de 17e en 18e eeuw erg invloedrijk blijken. Ga voor het paleis op de Dam in Amsterdam staan: om te begrijpen wat de Vlaamse beeldhouwer Quellinus daar allemaal programmeerde, haal je er best Ripa even bij. Dat deed Quellinus zelf ongetwijfeld ook.
Een introductie tot het werk van Quellinus voor het ‘Paleis op de Dam’ in Amsterdam. Koninklijk Paleis Amsterdam, 2010.
Recitatieven en aria’s
In Händels eerste oratorium zal je niet verloren lopen. Er zijn vier personages en er is nauwelijks een verhaallijn. Het oratorium is helder in twee helften verdeeld, en de soorten muzikale vormen zijn op een paar vingers te tellen. Naast een ouverture (‘Sonata’) en een intermezzo (ook een ‘Sonata’, lijkt wel een orgelconcerto) krijg je alleen nog recitatieven en aria’s op je bord. Trionfo bestaat uit 55 nummers. Daarvan zijn er 25 recitatieven en 28 aria’s, waarvan twee voor een duo en twee voor een kwartet — 24 aria’s zijn solistisch. De recitatieven zijn kort en eenvoudig. Twee recitatieven (Si, bella Penitenza en Pure del cielo) hebben met strijkers wat extra glans gekregen. Pure del cielo is het moment waarop Schoonheid haar ultieme beslissing aankondigt. Alle aria’s zijn van het ‘Da Capo’-type. Dat betekent dat er twee delen zijn, een A (meestal eerder virtuoos) en een B (vaak wat trager, korter en/of rustiger), waarna het A-deel wordt herhaald. Bij die herhaling werd van de zangers een extraatje verwacht (een loopje, een versiering …).
Händel, Il Trionfo… (1707), Duo Il bel pianto. Staatsoper Berlin, 2016. Sara Mingardo (Disinganno) & Charles Workman (Tempo)
De spiegel en de sombere gedachten
Bellezza maakt zich zorgen. Kijkend in de spiegel (Aria Fido specchio, ‘jij trouwe spiegel’) vraagt ze zich af hoe het met haar schoonheid verder moet. Zal die op een dag verdwijnen? ‘Jij zal altijd blijven zoals je bent’ (Tu sarai sempre qual sei), zegt ze tot de spiegel, ‘maar ik zal mezelf in jou zien, en ik zal niet altijd mooi zijn’ (sempre bello non sarò).
Deze openingsaria in een kalme driemaat is een voorname opener voor het oratorium. Met de deur in huis wat het thema aangaat, en meteen moet Bellezza aan de slag, terwijl ook hobo en strijkers flink wat ‘kleine nootjes’ te spelen hebben. Piacere verzekert Bellezza ervan dat ze niets te vrezen heeft. Mooi zal ze altijd blijven. En als je de zaak wat somber inziet, probeer dan de tirannie van die negatieve gedachten van je af te schudden. Voor de openingsaria van Piacere (Fosco genio) laat Händel de strijkers een ietwat gek deuntje spelen. Je wordt door elke knik in de melodie verrast, erg ‘plezierig’.
Deze openingsaria in een kalme driemaat is een voorname opener voor het oratorium. Met de deur in huis wat het thema aangaat, en meteen moet Bellezza aan de slag, terwijl ook hobo en strijkers flink wat ‘kleine nootjes’ te spelen hebben. Piacere verzekert Bellezza ervan dat ze niets te vrezen heeft. Mooi zal ze altijd blijven. En als je de zaak wat somber inziet, probeer dan de tirannie van die negatieve gedachten van je af te schudden. Voor de openingsaria van Piacere (Fosco genio) laat Händel de strijkers een ietwat gek deuntje spelen. Je wordt door elke knik in de melodie verrast, erg ‘plezierig’.
Händel, Il Trionfo… (1707), Aria Fido specchio. Aix Festival, 2016. Le Concert d’Astrée, Emmanuelle Haïm. Sabine Devieilhe (Bellezza).
Je luistert naar Händel, Il Trionfo… (1707), Aria Urne voi. The English Concert, Andrew Manze, 2007. Mark Padmore (Tempo).
Akelige skeletten en onzichtbare vleugels
Tempo en Disinganno kondigen aan dat ze een heel andere visie hebben op schoonheid. Die is als een bloem: ze verwelkt en sterft. Het kwartet (Recitatief Dunque si predan l’armi) spreekt af het debat aan te gaan.
Tempo gaat meteen in de aanval (Aria Urne voi). ‘Alles wat mijn tanden overlaten zijn akelige skeletten’ (sono scheletri d’orrore ch’il mio dente abbandonò). Schichtige muziek, zonder vaste grond onder de voeten.
Maar, zeggen Bellezza en Piacere in koor (Duo Il voler nel fior degl’anni): waarom zouden we ons in de fleur van ons leven zorgen maken? Is dat niet eerder iets voor de winter van de ouderdom?
Beetje dom, toch?, vindt Disinganno. ‘De mens denkt dat de tijd slaapt, terwijl hij zijn onzichtbare vleugels spreidt’ (Aria Crede l’uom ch’egli riposi). Hier laat Händel zijn dramatisch genie zien: Disinganno windt zich niet op, kijft niet. Het gaat er allemaal heel liefelijk aan toe, bijna pastoraal. In de gedeeltes met blokfluiten vraagt Händel het klavecimbel even niet mee te spelen, hetgeen het rustige, bedachtzame benadrukt. Disinganno is vast van plan het debat te winnen met de kracht van het argument.
Tempo gaat meteen in de aanval (Aria Urne voi). ‘Alles wat mijn tanden overlaten zijn akelige skeletten’ (sono scheletri d’orrore ch’il mio dente abbandonò). Schichtige muziek, zonder vaste grond onder de voeten.
Maar, zeggen Bellezza en Piacere in koor (Duo Il voler nel fior degl’anni): waarom zouden we ons in de fleur van ons leven zorgen maken? Is dat niet eerder iets voor de winter van de ouderdom?
Beetje dom, toch?, vindt Disinganno. ‘De mens denkt dat de tijd slaapt, terwijl hij zijn onzichtbare vleugels spreidt’ (Aria Crede l’uom ch’egli riposi). Hier laat Händel zijn dramatisch genie zien: Disinganno windt zich niet op, kijft niet. Het gaat er allemaal heel liefelijk aan toe, bijna pastoraal. In de gedeeltes met blokfluiten vraagt Händel het klavecimbel even niet mee te spelen, hetgeen het rustige, bedachtzame benadrukt. Disinganno is vast van plan het debat te winnen met de kracht van het argument.
Je luistert naar Händel, Il Trionfo… (1707), Kwartet Se non sei più ministro. Concerto Italiano, Rinaldo Alessandrini, 2010.
Twijfel in het hoofd van Bellezza
Aan het slot van het eerste deel lijkt het debat niet echt gevorderd (Kwartet Se non sei più ministro di pene). Alle partijen blijven op hun standpunt staan. Tempo heeft er op gehamerd dat Bellezza zich bewust moet worden van het effect van de tijd op haar schoonheid, en dat, als ze blijft luisteren naar Piacere, ze van haar koppigheid spijt zal hebben.
Zo is Tempo er toch in geslaagd een kiem van twijfel in het hoofd van Bellezza te planten. Als je me kan tonen waar het echte plezier dan wel ligt, zegt Bellezza tot Tempo en Disinganno, ‘dan zal ik je leiding trouw aanvaarden’ (la tua scorta fedel seguirò). Piacere voelt nattigheid: ‘ik zorg voor vreugde in het huidige moment’ (Io preparo presenti contenti), waarom zou je de held willen uithangen? Pauze.
Zo is Tempo er toch in geslaagd een kiem van twijfel in het hoofd van Bellezza te planten. Als je me kan tonen waar het echte plezier dan wel ligt, zegt Bellezza tot Tempo en Disinganno, ‘dan zal ik je leiding trouw aanvaarden’ (la tua scorta fedel seguirò). Piacere voelt nattigheid: ‘ik zorg voor vreugde in het huidige moment’ (Io preparo presenti contenti), waarom zou je de held willen uithangen? Pauze.
Je zou me nooit verlaten!
Aan het begin van het tweede deel van Il trionfo gaat Tempo op het elan verder. Kijk in de spiegel van de waarheid, klinkt het. Piacere wordt er onrustig van. Sluit je liefelijke ogen, Bellezza, en laat je gedachten ver van hier afdwalen (Aria Chiudi, chiudi). Wanneer Bellezza toegeeft bezwaard te zijn door wat ze in de spiegel van de waarheid heeft gezien, haalt Piacere zwaardere middelen boven. ‘Je had gezworen me nooit te verlaten!’ (Aria Tu giurasti di mai non lascarmi). Händel ondersteunt deze woorden met frisse en dartele, ietwat schichtige muziek, waar een soort ingehouden woede uit spreekt. ‘Voel de pijn dan maar!’ (sai la pena).
Händel, Il Trionfo… (1707), Aria Tu giurasti di mai non lasciarmi. Les Musiciens du Louvre, Marc Minkowski, 1988. Jennifer Smith (Piacere).
Thuiskomen
Het besluit van Bellezza staat vast (Aria Ricco pino). Ze is als de bekeerde vrouw, die haar ijdelheid afwerpt. ‘Als een rijk schip op zijn vaart gehinderd wordt, dan gooit het alle kostbaarheden in de zee. Daarvoor in de plaats komt een andere schat: het veilig thuiskomen in de haven.’
Wat treft het dat kardinaal Pamphila in zijn voorouderlijk paleis een doek van Caravaggio hangen had, ‘de boetvaardige Maria Magdalena’ (ca.1596). Ze heeft berouw over haar zonden, en heeft net haar juwelen op de grond gegooid. Ze is klaar om een ander leven te gaan leiden.
Piacere intussen, die in het tweede deel tot drie keer toe op Bellezza was blijven inpraten, heeft het nu opgegeven (Aria Come nembo che fugge). ‘Ik vlieg kwaad van je weg’, klinkt het (da te fuggo sdegnato).
Op Bellezza maakt het geen indruk. Van de muziek valt alle ijdelheid en praal af (Aria Tu del ciel). Traag, sober en plechtig legt Händel een akkoordisch tapijt waarop Bellezza in voorzichtige dialoog met de solistische viool helemaal thuis kan komen. Pianissimo.
Wat treft het dat kardinaal Pamphila in zijn voorouderlijk paleis een doek van Caravaggio hangen had, ‘de boetvaardige Maria Magdalena’ (ca.1596). Ze heeft berouw over haar zonden, en heeft net haar juwelen op de grond gegooid. Ze is klaar om een ander leven te gaan leiden.
Piacere intussen, die in het tweede deel tot drie keer toe op Bellezza was blijven inpraten, heeft het nu opgegeven (Aria Come nembo che fugge). ‘Ik vlieg kwaad van je weg’, klinkt het (da te fuggo sdegnato).
Op Bellezza maakt het geen indruk. Van de muziek valt alle ijdelheid en praal af (Aria Tu del ciel). Traag, sober en plechtig legt Händel een akkoordisch tapijt waarop Bellezza in voorzichtige dialoog met de solistische viool helemaal thuis kan komen. Pianissimo.
Händel, Il Trionfo… (1707), Recitatief Pure del cielo en Aria Tu del ciel. Pygmalion, Raphaël Pichon. Sabine Devieilhe (Bellezza), 2021.
De Triomf van de Waarheid en het Hallelujah
De oude Händel, Londenaar geworden, rijk maar blind, is niet meer de jonge man die in Rome voor Pamphili en andere rijke prelaten werkte. Toch is er iets wat zijn oude dag met zijn prille jaren verbindt: van Il trionfo del Tempo e del Disinganno wordt in 1757 een Engelse versie gemaakt. Wordt gemaakt, ja, want Händel zelf was er niet zo in betrokken. Een opvallend verschil met het oratorium van vijftig jaar eerder is, dat het niet eindigt op die bescheiden, stille manier. Aan het geheel is koormuziek toegevoegd, en na de laatste aria Guardian angels volgen dan ook nog enkele hupse minuten ‘Hallelujah’.
De Engelse versie krijgt ook een Engelse titel: The Triumph of Time and Truth. Interessant, dat ‘disinganno’ door ‘truth’ (waarheid) is vervangen. Misschien was er ook in de 18e-eeuwse hoofden al verwarring over die wat vreemde term ‘disinganno’. Twintig jaar voor de Engelse versie, in 1737, had Händel zelf al een nieuwe versie van de Trionfo gemaakt. Ook daar was ‘disinganno’ al door ‘verità’ (waarheid) vervangen.
De Engelse versie krijgt ook een Engelse titel: The Triumph of Time and Truth. Interessant, dat ‘disinganno’ door ‘truth’ (waarheid) is vervangen. Misschien was er ook in de 18e-eeuwse hoofden al verwarring over die wat vreemde term ‘disinganno’. Twintig jaar voor de Engelse versie, in 1737, had Händel zelf al een nieuwe versie van de Trionfo gemaakt. Ook daar was ‘disinganno’ al door ‘verità’ (waarheid) vervangen.
Händel, The Triumph of Time and Truth (1757). Slotkoor Hallelujah. Ludus Baroque, Richard Neville-Towle, 2014.
Zin in meer interactieve verhalen?Bekijk de voorbije Topstukweken
TOPSTUKWEEK BACH
Bachs Mattheuspassie zou misschien wel op ieders bucketlist moeten staan. Over Bach werd al zoveel gezegd en geschreven. Soms lijkt hij haast verheven tot een heilige, de ‘Vijfde Evangelist’. Of tot een standbeeld in onze muziekgeschiedenis, de ‘Grote Bach’...
TOPSTUKWEEK MAHLER
Een weids klankenpanorama, een bitter ironische grap, een filosofisch vraagstuk: Mahlers Derde symfonie is dat allemaal. ‘De symfonie moet zoals de wereld zijn,’ zei Mahler eens. Al luisterend naar de Derde, onderga je wat hij bedoelde...
TOPSTUKWEEK DEBUSSY
Zowat de hele klassieke muziekgeschiedenis lang hebben componisten de zee in tonen proberen vatten. Even YouTube of Spotify op en je vindt waslijsten vol ‘zeecomposities.’ Claude Debussy’s La mer is ongetwijfeld een van de kleurrijkste...
TOPSTUKWEEK SIBELIUS
Sibelius Vijfde symfonie is een uitzinnig feest voor de oren: een eclatante lofzang op de energie van het leven, een vibrerende ode aan het kleine en het grote dat ons omringt...
TOPSTUKWEEK GRIEG
Sommige werken lijken te bekend om nog van te kunnen houden. Velen onder ons leerden de Morgenstemming op gammele blokfluiten spelen tijdens onze schooljaren, of hoorden In de hal van de Bergkoning net iets te vaak door de luidsprekers van onze spelcomputers toeteren...
TOPSTUKWEEK GABRIELI
Venetië: een stad die langzaam maar zeker in het water wegzakt. Vertrappeld onder de voeten van te veel toeristen. Een stad die gonst van de verhalen en van de verbeelding. Een stad zwaar van de weemoed ook. Naar een feest dat voorgoed voorbij lijkt...
Omlaag schuiven om verder te gaan
Swipe to continue
Vegen om verder te gaan
TOPSTUKWEEK HÄNDEL
Tijd brengt Raad
Opera en oratoria, en meer
Dorothea’s tweede
Stiekem op het klavichord?
Het orgel en de knipoog
De reddende knoop
La bella Italia
God in Londen
Water en vuur
A Tongue which they did not understand
Hallelujah!
Nobel Handel hath lost an eye
Nobel Handel hath lost an eye
Schoonheid en ontroering
Halle: een muzikale stad
Dubieuze oculist
Wat een generatie!
Leentjebuur
Luister aan het hof
De bijna-moordenaar van Händel
Het aantrekkelijke Italië
Pruikentijd
Pruikentijd
Knaap voor het leven
Messiah en de rest
Beloning aan de eindmeet
In een notendop
De obsessie van Pamphili
Recitatieven en aria’s
De spiegel en de sombere gedachten
Akelige skeletten en onzichtbare vleugels
Twijfel in het hoofd van Bellezza
Je zou me nooit verlaten!
Je zou me nooit verlaten!
Thuiskomen
De Triomf van de Waarheid en het Hallelujah
Zin in meer interactieve verhalen?
TOPSTUKWEEK HÄNDEL
Tijd brengt Raad
Opera en oratoria, en meer
Dorothea’s tweede
Stiekem op het klavichord?
Het orgel en de knipoog
De reddende knoop
La bella Italia
God in Londen
Water en vuur
A Tongue which they did not understand
Hallelujah!
Nobel Handel hath lost an eye
Nobel Handel hath lost an eye
Schoonheid en ontroering
Halle: een muzikale stad
Dubieuze oculist
Wat een generatie!
Leentjebuur
Luister aan het hof
De bijna-moordenaar van Händel
Het aantrekkelijke Italië
Pruikentijd
Pruikentijd
Knaap voor het leven
Messiah en de rest
Beloning aan de eindmeet
In een notendop
De obsessie van Pamphili
Recitatieven en aria’s
De spiegel en de sombere gedachten
Akelige skeletten en onzichtbare vleugels
Twijfel in het hoofd van Bellezza
Je zou me nooit verlaten!
Je zou me nooit verlaten!
Thuiskomen
De Triomf van de Waarheid en het Hallelujah
Zin in meer interactieve verhalen?